Autor: Bogdan CarMnogi autori bi se sada zapitali gde je religija, međutim Smit insistira na razdvajanju verske identifikacije od etničke, i iako govori o tome da su verske zajednice usko povezane sa etničkim zajednicama, kaže da su to pri poređenjima izuzetno različiti kolektivi.
Dalje, govori o nacionalnom identitetu i šta bi on zaista mogao predstavljati, te ih, prema geografskom rasporedu njiovog postanka, deli na dva modela: zapadni i istočni.
Zapadni model shvatanja nacije je model prema kome se ističu istorijska teritorija, pravnopolitička zajednica, politička i građanska jednakost, građanska kultura, a ona je uobličena jednoimenom ideologijom. (Jedan od primera ovog modela bi mogla biti Francuska posle revolucije.)
Za istočni model shvatanja nacije, koji se često naziva i etnički, svojstveno je da prati istoriju porodice i predaka, odnosno genealogiju, da pretpostavlja veze po lozi, mobilizaciju unutar naroda, kolovijalni odnosno vernakularni jezici i očuvanje i poštovanje običaja i tradicije, a samim tim i zajedničke kulture.
Na kraju ovog iscrpnog objašnjenja Smit dodaje da nijedna ''nacija'' više nije jednomodelna, odnosno da svaki nacionalizam sadrži obe vrste elemenata u većoj ili manjoj meri.
Logično je u ovom trenutku objasniti termin nacije. Prema Smitu, nacija je skup ljudi sa zajedničkim verovanjima, zajedničkim mitovima, zajedničkim istorijskim sećanjima, pravima i zakonima, zajedničkom masovnom kulturom, zajedničkom podelom rada i strukture, zajedničkim sistemom proizvodnje, kao i mogućnošću za mobilnost unutar omeđene nacionalne teritorije.
Prema Smitu, spoljne funkcije nacije se mogu razvrstati u tri grupe: na teritorijalne funkcije, one koje se odnose na samu teritoriju koja se smatra nacionalnom odnosno društveni prostor, na ekonomske funkcije, one koje se odnose na kontrolu prirodnih resursa i podeli rada, i političke funkcije, koje se odnose na pravilno funkcionisanje zakona, ispunjavanje dužnosti i podupiranje državnog političkog aparata. Unutrašnje funkcije, sa druge strane, su one koje su u istoriji uticale na socijalizaciju građana, međutim ubrzo je tu ulogu preuzeo školski sistem.
Na kraju poglavlja, Smit postavlja zanimljivo pitanje, a to je: “Koje je merilo samodefinisanja kroz nacionalni identitet?”
U nastavku, Smit govori o etnijama, i uvodi pojam etniciteta, što bi bila datost ljudskog postojanja odnosno produžetak procesa genetskog odabira i inkluzivne pdobnosti jedinki na jednom prostoru. Ovo je striktno biološka definicija koja ima i drugu krajnost, odnosno tumačenje pojma etniciteta kao situacione misli, i u tom slučaju pripadanje etničkoj grupi bila bi stvar stavova, percepcije i sentimenata, a svaki od ovih segmenata podleže promeni.
Ovde vidimo kako jedan termin može da ima dosta više značenja, a ovde je bitno to što je on često bio korišćen za postizanje sopstvenih ili kolektivnih ciljeva.
Smit savetuje da se u ovom delu opredelimo za perspektivu istorijskih simboličkih i kulturnih atributa. Prema ovoj teoriji, etnija je tip kulturnog kolektiva, sa zajedničkim mitovima o lozi, istorijskim sećanjem, zajedničkom verom, običajima, jezikom ili institucijama. Različite etničke grupacije će imati različite od ovih elemenata.
Smit ističe razliku izmešu etničke kategorije i etničke zajednice prve su one za koje drugi mogu da kažu da su nacija, ali ona nema “nacionalnu svest”, i bitniji su joj rodbinski odnosi., dok druga,“etnija”, sadrži kolektivno vlastito ime, mit o precima, istorijska sećanja, zajedničku kulturu, povezanost sa domovinom, osećanje solidarnosti kod značajnog dela populacije (pa uprkos tome etnija nije jednaka rasi, jer se za rasu putem bioloških predispozicija određuju mesta u društvenoj lestvici.)
Čak i ako je odvojena od sopstvene terijtorije, prvobitne naseobine, etnija može opstati u vidu dijaspore (Smit navodi primere Jevreja i Jermena), a one mogu ostati, prema Smitu, zahvaljujući nostalgiji. Etnije mogu da srastaju i da se dele.
Događaji koji utiču na promenu kulture i stvaranje zajedništva su ratovi, izgnanstva, robovanje, imigracije i promena religije. Etnije se ponekad opisuju, prema sopstvenim pripadnicima, korišćenjem antagonističkih osobina u odnosu na osobine drugog naroda sa kojim su u ratu, a ratovi su glavni mobilizatori etničke svesti, vera i mitova o stvaranju sveta.
Dalje, etnički raspad je podela etnije na dve ili više manjih celina, ali iako je, na primer, etnija udvojena, ona i dalje postoji. Međutim, šta se desi kada etnije iščeznu? Podve mogućnosti. Genocid je masnovna smrt jedne ciljne grupe, dok je etnocid je gubitak političke moći i nezavisnosti i zatiranje etničkih odlika stapanjem sa preovladjujućim narodom.Posle pretpljenog poraza, etnija se može obnoviti na nekoliko načina: verskom reformom, koja može imati i pozitivan i negativan ishod, kulturnim pozajmljivanjem, odnosno kontrolisanim kulturnim kontaktom i selektivnim pozajmljivanjem kulturnog sadržaja, narodnim učešćem, odnosno pokretima klasa i slojeva, kulturnih i političkih pokreta pa čak i uplitanjem verske obnove kroz ovaj vid reparacije, i mitovi o etničkom izboru. One etnije koje nisu imale mit o etničkom izboru su se brzo apsorbovale u druge zajednice posle gubljenja nezavisnosti. Vera u spasenje jeste ta koja nadahnjuje kulturno regenerisanje i versku reformu.
Nakon toga, Smit priča o etničkim jezgrima oko kojih se stvaraju nacije. Jedino pismeni slojevi stiču ugled u društvu zbog kodifikovanja tradicije, malo po malo stvaraju se tribunali, pravni zastupnici oko kojih se skuplja ostatak etnije.
Etničkim zajednicama nedostaje nekoliko elemenata koje nacije poseduju (kultura ne mora biti javna, ne moraju imati svoju teritoriju, često nemaju podelu rada, pa ni sopstvenu ekonomiju, kao ni zakone).
Poreklo nacije u premodernim etničkim vezama se traži zbog toga što su se prve nacije oblikovale na osnov premodernih etničkih jezgara, zato što je etnički model nacije sve zastupljeniji i u vek je postojala potreba da se od mogućih i raspoloživih kulturnih elemenata konstruiše mitologija i simbolika jedne istorijske zajednice.
Prvi tip etničkih zajednica je lateralni, prema kojem etniju čine sveštenici i aristokratija, ponekad i službenici i birokratija, vojni službenici i trgovci. One su ograničene na više slojeve, stapale su se sa drugim visokim slojevima, a bile su domorodačke ili osvajačke.
Njima je nedostajala etnička dubina u narodu.
Drugi tip je vertikalni tip etničkih zajednica, koja se širi na ostale klase i slojeve, i u njima je etnička spona snažnija, ali su prepreke za prijem članova veće. Dobri primeri za ovaj tip etničkih grupacija jesu plemenski savezi na ruralnoj osnovi i krajine, vojne etnije.
Sto se tice lateralnih, aristokratskih etnija, posojalo je nekoliko primera očuvanja zajedničkog identiteta, zahvaljujući verskoj praksi, ali i pripajanjem drugih etničkih zajednica sopstvenoj. (Smith, 1991: 91)
U zapadnoevropskim državama (Engleska, Francuska, Švedska itd.) etničko jezgro države, ta laterana etnija je uvrštavala srednji sloj u dominantnu kulturu, uključujući je u birkoratski rad i razvijanje administrativnog dela državnog aparata.
Na samo oblikovanje nacija su uticale velike sile 16. i 17. veka, poput Engleske, Francuske i Španije. Posedovale su izuzetnu ekonomsku i vojnu moć, bile su primer ugleda, dalekog i nedostižnog cilja za manje, nerazvijenije države. Poznate revolucije u Engleskoj i Francuskoj su za posledicu imale relativno rani razvitak nacija, kolektivni identitet i određenu, građansku lojalnost. Gorepomenute revolucije su značajne zbog toga što su bile nosioci velikih društvenih promena u pogledu ekonomije, kulture i obrazovanja. Opadanjem uticaja crkve postepeno se razvijala nauka, a sa njom i tehnologija, pismenost i kao kruna ovog procesa, razni oblici literarne komunikacije. Stvarajući novi sloj obrazovanih ljudi, država uspeva da utvrdi granice i karakter nacije.
Vertikalne etnije ne podležu pravilu birokratske inkorporacije. Kod ovog tipa etnija se one oblikuju putem posrednog uticaja birokratske države. (Smith, 1991:101)
Kod ovog tipa etničkih grupa je presudnu ulogu u oblikovanju igrala organizovana verska institucija, sa svetim knjigama, obredima, sveštenstvom. Mitovi o izabranom narodu i sveti tekstovi su doprineli očuvanju tradicije. Problem nastaje kada ovakve etnije treba da postanu nacije, jer se one već osećaju kao takve – imaju zajedničku kulturu, naziv, mitove, pretke i ostale karakteristike. Pa gde je onda problem? Prema Smith, posmatranjem arapskih naroda možemo videti da je problem u geografskoj razbacanosti i podeljenost od strane kolonijalnih sila, što je stvorilo razliku o istorjiskom sećanju i ekonomskom poretku, nedostatku masovnog sistema obrazovanja Arapa. Kod, u ovom slučaju arapaske, intelektualne elite javljaju se rrazne orijentacije: tradicionalizam, asimilacioni modernizam, reformistički revivalizam. U skladu sa prethodno izabranim usmerenjem, intelektualna elita definičse samu zajednicu i njene nove ciljeve, a to čine uz pomoć okretenja prema onom narodnom i kolokvijalnom.Odredjene faze koje “nacija u nastajanju” mora proći jesu aktivacija političke strane zajednice,smeštaj zajednice u njenu domovinu, ekonomsko ujedinjenje, centralizacija zajednice oko “naroda” i pretvaranje etničkih pripadnika davanjem građanskih, socijalnih i političkih prava. Nacija se takođe skupljala stvaranjem moralnih načela koje čine jednu naciju; pravila koja su nepisana u direktnom obraćanju, ali su u obliku pesama, pripovetki ili pak povezane sa nekom od znamenitosti te nacije u okiviru njenog istorijskog konteksta. Postoje dva načina konstrukcije moralnih načela nacije iz etničkih svojstava. Prirodnopovratnički, starostalni način povezivanja sa prostorom i postojbinom naroda, gde se svaki kamen, brdo, potok i dolina pretvaraju u obeležja domovine – nacije. Ovakav pristup je karakterističan za romantičare.
Drugi pristup je posve drugačiji, a sastoji se u naturalizovanju spomenika domovine, poput hramova, dvorova, zamkova, starih spomenika itd. Dobar primer za ovakvu pojavu bili bi Stounhendž, Ajfelov toranj, Krivi toranj u Pizi, Bastilja, vikingška sela duž cele Skandinavije itd.
Takođe, u nacionalističkim intelektualnim krugovima, bilo je popularno isticati zlatna doba određenog naroda u prošlosti. Odatle nastaju mitovi o oslobođenju i seobi, poreklu i heroijma zlatnog doba. Autor nam tu navodi primere zlatnog doba Irske za vreme Sv. Patrika i finske epove o “zemlji heroja”. (Smith, 1991:108-110)
Posle ovakvog utemeljenja, treba se odbraniti od kulturološke asimilacije, u cilju očuvanja nacije, da ne bi došlo do kulturne apsorpcije dominantnije nacije. Drugi nivo je ojačati socijalizaciju u okvirima etničke baze unutar kulturno-obrazovnog sistema novih naraštaja.
Da rezimiramo: postoje dva načina preobražavanja nacije:
Drugi je pod uticajem naroda, i polazio je od manjih etničkih zajednica sa zajedničkom religijom i etničkim shvatanjem , koja se politizuju putem vernakularnom, kolokvijalnom mobilizacijom. Uski krugovi intelektualaca nosili su ova oblikovanja, pozivajući se na etničku prošlost, romantizam i etnički obojene pesme, zlatna doba zajednice. Krivica nacionalista je bila u komprimiranju istorije, ali su ipak shvatili da, zarad opstanka nacije, moraju opstati u dve ravni: socijalno – političkoj, baziranu na društvenom ugovoru i zakonima, i kulturno – psihološkoj, baziranu na moralu, neproklamovanim dužnostima itd.
Ovim sam želeo da pokažem način na koji se, prema Smitu, nacije rađaju; kako se oblikuju, ko ih vodi i koja su to jezgra oko kojih se nacije okupljaju.
Literatura:
1. Smith, D.Anthony. 1991. National identity, Penguin books Ltd, London.