Orijentalizam

Autor: Petar Arsovski

Osvajanje zemlje, koje najčešće znači da se ona oduzima onima koji imaju drugačiju boju kože ili malo pljosnatije noseve nego mi, nije nešto lepo ako se baš zagledate u to. Spasava ga jedino ideja. Ideja koja stoji iza svega; ne sentimentalni izgovor, nego ideja; i nesebično verovanje u ideju – u nešto što možete da smislite, i da se pred tim poklonite, i da se za to žrtvujete...

-Džozef Konrad, Srce tame[1]

Uvod

U ovom seminarskom radu ću pokušati da predstavim značenje termina orijentalizam, koji je 1978. godine iznedrio Edvard Said pokrenuvši tada rasprave u  intelektualnim krugovima. Prikazaću njegovu istoriju i način primene prvenstveno na prvobitnom Orijentu, ali i na Balkanu gde je takođe našao primenu.

Izneću značenje termina koja su usko povezana sa orijentalizmom ili su iz njega nastala, kao što su Orijent, balkanizacija, libanizacija, i predstaviti njihova značenja.

Prikazaću glavne mehanizme i načine proizvodnje koji su koristili njegove arhitekte – orijentalisti, ali i slučajni avanturisti koji su bili inspirisani tim istim Orijentom proizvodeći građu koja je iznova i iznova služila njegovoj izgradnji.

Takođe ću se osvrnuti i na reakcije i kritike koje su nastale posle Saidovog dela.

A na kraju ću sve to uzeti u obzir i dati moj pogled.

Neka naučna dela koja su direktno bila inspirisana posle Saidovog orijentalizma su: imaginarna Indija, Imaginarni Balkan, Unutrašnji orijentalizam u Americi i Kini, Orijentalizam i jevreji itd.[2]

Orijentalizovanje Orijenta

Da bismo jasno razumeli šta znači orijentalizam, moramo razumeti značenje Orijenta. A da bismo to uradili moramo sagledati  njegovu istoriju,  nastanak, funkciju i strukturu, ali i iz više uglova. Sama reč orijentalizam je izvučena od pojma Orijent, koji je nastao od latinske reči koja znači istok. Geografski, Orijent se odnosi na sve što je istočno od Evrope, što je udaljeno i egzotično, konkretno na Aziju. Takođe se deli na Bliski i Daleki Istok. Ali Orijent nisu samo reke i planine, Orijent je postao konstrukt koji sa svojim stanovnicima nije bio toliko mesto ili set ljudi, koliko je bio stanje uma, artefakt naučnih studija,[3] stoga je i prevazišao geografsko određenje. ’’Orijent nije inertna prirodna činjenica. On nije nešto što prosto postoji, kao što ni Okcident nije nešto što prosto postoji (...)’’[4] ali profilišući se spram njega kao svog surogata ili skrivenog ja, evropska kultura je ojačala sopstvenu snagu i identitet.[5]

Govoreći o društvenom identitetu pomenuo bih Ričarda Dzenkinsa koji pominje kolektivitet – grupu koja se definiše iznuta, i kategoriju koja se definiše spolja. Dzenkins ističe da se distinkcija izmedju unutrašnjih i spoljašnjih procesa identifikacije velikim delom krije u oku posmatrača.(...)[6] Identitet Orijenta je konstruisan spolja, on je kategorija koja ima distinktivnu i identitetsku ulogu za Zapad, za Okcident. Iako ova dva geografska entiteta stoga podržavaju i do izvesne mere održavaju jedan drugog,[7] ovaj odnos takođe odražava odnos snage i moći, koji se emanira u onome što nazivamo orijentalizam onako kako ga je video Vilijam Dzouns – vladati i učiti.[8]

Orijent nije orijentalizovan zbog toga što je otkriveno da je orijentalan, već zato što je mogao da bude načinjen orijentalnim – dakle što je pristao da bude orijentalan.[9] On je pristao da bude pozornica gde se zatočen nalazi čitav Istok.[10]

Ali vremenom je i Orijent počeo da se deli i da dobija podregione, svoje orijentalce, ali o tome ću nešto kasnije možda baš na primeru Balkana. Sada bih još dodao što se tiče Orijenta da je u očima Zapada predstavljao mesto gde su živeli ’’drugi’’/’’drugačiji’’ kako zbog fenotipa, kulture, religije, tako i zbog opanosti koju su predstavljali. Naime kada se nije odnosio na Istok, na ono što je daleko i egzotično, termin Orijent je predstavljao militarizovani Islam, [11] Islam koji je pretio hrišćanskom, evropskom svetu. Indija na primer nikada nije predstavljala realnu pretnju za Evropu, stoga je spadala u ’’dobar’’ Orijent koji je podrazumevao klasičan period, dok je ’’rđav’’ bio učitavan u modernoj Aziji i Severnoj Africi, odnosno svuda gde je prisutan bio Islam.[12] Islam je procenjen kao lažna nova verzija nekog prethodnog iskustva, u ovom slučaju hrišćanstva. U trinaestom i četrnaestom veku, islam je stigao čak do Indije, Indonezije i Kine. Na ovu izuzetnu najezdu Evropa je mogla da odgovori samo strahom i nekom vrstom strahopoštovanja. Za Evropu, islam je bio trajna trauma.

No i jedan i drugi su po Saidu bili objekti koje su orijentalisti studirali. [13] Predmeti koji malo imaju veze sa empiriskim Orijentom. Nadahnut Fukoom, od koga je pozajmio termin diskurs, odnos znanja i moći će nazvati orujentalizamom koji je po njemu alatka za  esencijalizovanje Orijenta kao drugog,[14] ali konkretno: 

’’Orijentalizam se odnosi na rasprostranjene obrasce kojima se pojedine kulture i društva Evrope samouvereno predstavljaju kao ’’progresivna’’, ’’moderna’’ i ’’racionalna’’ u poređenju sa navodno ’’stagnirajućim’’, ’’zadrtim’’, ’’tradicionalnim’’, ’’egzotičnim’’ ili ’’iracionalnim’’ društvima ’’Orijenta’’.(...)[15] ’’On je stil mišljenja zasnovan na ontološkoj i epistemološkoj distinkciji koja se provlači između Orijenta i (najčešće) Okcidenta’’.(...)[16] U početku je to bio Orijent – Bliski i Daleki Istok, da bi kasnije Orijent postao metafora za pomenute tipove kulture i društva koje odlikuje nazadnost.

Sažetu definicuju orijentalizma dao je Edvard Said u istoimenom delu: ’’Orijentalizam predstavlja raspodelu geopolitičke svesti na estetske, naučne, ekonomske, sociološke, istorijske i filološke tekstove; on je elaboracija ne samo osnovne geografske razlike (svet je sastavljen od dve nejednake polovine, Orijenta i Okcidenta), nego i čitavog niza ’’interesa’’ koje on ne samo što stvara nego i održava uz pomoć sredstava kakva su naučno otkriće, filološka rekonstrukcija, psihološka analiza, opis pejzaža i sociološki opis; on jeste određena volja ili namera – pre nego izraz volje ili namere – da se razume, manipuliše, čak i primi u sebe jedan očigledno različit (ali alternativan i nov) svet; on je iznad svega, diskurs koji ne stoji ni u kakvoj direktnoj, korespodentnoj vezi s političkom moći u sirovom obliku, nego se pre stvara i postoji u nejednakoj razmeni s različitim vidovima moći i do izvesne mere se oblikuje u razmeni s političkom moći (kao u slučaju kolonijalnog ili imperijalnog establišmenta), moći intelekta (kao u slučaju dominantnih nauka poput komparativne lingvistike ili anatomije, ili bilo koje od modernih političkih nauka), moći kulture (kao u slučaju dogmi ili kanona ukusa, tekstova, vrednosti), moralne moći (kakve su ideje o tome šta ’’mi’’ možemo, a ’’oni’’ ne mogu da čine ili razumeju kao što ’’mi’’ možemo). (...)[17]

Ovako definisan orijentalizam ističe široku paletu energija koje su učestvovale u njegovoj izgradnji i funkcionisanju. Ali kako je došlo do toga da filologija, leksikografija, istorija, biologija, politička i ekonomska teorija, romani i lirska poezija počnu da mu služe,[18] ali verujem da u predhodnoj definiciji naslućujemo odgovor.

Možemo reći da je osamnaesti vek njegova polazna tačka, gde se on, kao esnafska institucija počeo baviti Orijentom.[19] Sve učestalija putovanja i kolonijalna dominacija su omogućila sve veće znaja o Orijentu,[20] iz koga se  razvila nauka o Orijentu – orijentalistika, koja je dozvolila evropljanima da sistematski prikupljaju velika znanja o orijentalcima/drugima, o njihovim kulturama, religijama, i naravno mentalitetima, kreirajući Orijent, Orijentalca i njegov svet, i time opravdavala kako kulturnu tako i političku dominaciju.[21]

Što se tiče naučnika koji su se bavili Orijentom, oni su se smatrali orijentalistima i u početku su pručavali Bibliju, semitske jezike, Islam,[22] da bi kasnije epidemija orijentalija zahvatila pesnike, filozofe, esejiste, odnosno celo društvo. Viktor Igo je to predstavio time da su ljudi u vreme Luja ХVI bili helenisti, a da su u devetnaestom veku orijentalisti.[23] Orijent preko orijentalističkih studija (koje su obuhvatale sve što je ulazilo u kulturni okvir koji je pripadao kulturama od Dalekog Istoka do Severno-afričkih civilizacija), je uglavnom bio tekstualni univerzum, šireći uticaj preko knjiga za razliku od grčkog uticaja koji je bio u vidu keramike i skulptura.[24] Tako se Orijent preko pesnika, putopisaca i ostalih naučnika (koji predstavljaju neku vrstu medijatora) prikazuje/razotkriva Zapadu, a taj Zapad se hrani tim repertoarom konstruišući sebe, ali i njega. Orijent se smešta u učionicu, sudnicu, zatvor, ili u priručnik, da bi bio istraživan i proučavan, suđen, disciplinovan ili da bi se njime vladalo.[25] On je izložen sistemu moralne i epistemološke strogosti, i biva korigovan ili čak kažnjen što se nalazi tu gde se nalazi, van evropskog društva, van ’’našeg sveta’’.[26] On nije u stanju sam o sebi da brine, nego drugi mora da se stara o njemu.

Dobar primer tog šablona se može videti u stavu Artura Dzejms Balfura koji je 1910. godine održao govor o problemima u Egiptu.[27] Naime, on je opravdavao britansku okupaciju time što Britanija poseduje najveće znanje o egipatskoj civilizaciji od njenih početaka. Imati takvo znanje znači gospodariti njome, ali to imlicira poreći vlast toj orijentalnoj zemlji,[28] a ona, treba da insistira da se njome vlada.[29]

’’Kao kategorija kritičkog mišljenja, orijentalizam predstavlja relativnu novinu, dok kao uhodani način govora, diskurs, on već prilično dugo postoji’’.(...)[30] Naime u klasičnoj Grčkoj, u vreme polisa, stanovnici grad-država su se nazivali ’’civilizovanim’’ građanima za razliku od ’’varvara’’ koji su živeli izvan; ili Rima gde su političari poput Cezara davali svoj doprinos taksonomskoj nauci koja je razdvajala rase, regione, nacije i duhove jedne od drugih sa ciljem isticanja superiornosti jednih ljudi nad drugima.[31]

Imperije su se nad Orijentom menjale, ali matrica je ostajala ista. Do Drugog svetskog rata Orijentom i orijentalizmom su vladale Francuska i Britanija; a posle Drugog svetskog rata njime vlada Amerika po istom pricipu.[32] Tačnije 1955. čitav Orijent je stekao političku nezavisnost od pređašnjih zapadnih imprerija i suočio se sa novom konfiguracijom moću u svetu, Sjedinjenih Država i Sovjetskim Savezom.[33] Znak krize je bio u tome što su nacionalni oslobodilački pokreti na eks-kolonijalnom Orijentu napravili darmar u orijentalističkim koncepcijama o pasivnim, fatalističkim „podređenim rasama“, I što su specijalisti i široka publika postali svesni vremenskog zaostatka između orijentalističke nauke i građe koja se proučava, između koncepcija, metoda i instrumenata rada u humanističkiim i društvenim naukama i onih u orijentalizmu. Postojeća kriza dramatizuje nepodudarnost između tekstova i realnosti. To će istaknuti kanjion između onoga što Said zove manifestni I latentni orijentalizam.

No najveća eksplotacija orjentalizma (ili kako ga Said zove: moderni orijentalizam), je sigurno kolonijano doba od osamnaestog veka u kome je nekoliko impreijalnih evropskih sila kontolisalo 85% zemaljske kugle. Da je Orijent postojao zbog Zapada ukazuje i broj napisanih kniga između 1800. i 1950. Koji iznosi 60 000 za razliku od orijentalnih knjiga o Zapadu kojih ima neuporedivo manje.[34] To se takođe može reći i za putnike koje je zabeležio i procenio Abu-Lughod u Arab Rediscovery of Europe.[35]

Za analizu orijentalizama Said je koristio raznu litetraturu koju su pisali što naučnici – orijentalisti, što putopisci i avantuiristi. Tako se on bavi Salvadorom Sasijem, Ernest Renanom, Napoleonovom ekspedicijom u Egipat, ili političkim govorima kakav je Balfurov i Kromerov, ili Marksovom indjskom žurnalistikom ili putovanjima Šatobrijana, Lamartina, Nervala, Flobera, Lorensa i tako dalje.[36]

Analizirajući ove autore Said je sastavio tipologju stilova, i strukturu njihovih dela uočavajući korelacije i njihove motive, ali takođe uviđajući da se sadržaj ne menja pa za njih kaže: ’’nijedan od njih nije osporavao izdvojenost Orijenta, njegovu ekscentričnost, zaostalost, njegovu ćutljivu indiferentnost, žensku penetrabilnost, nemarnu pokornost; zbog toga je svaki autor, od Renana do Marksa (ideološki govoreći), ili od najrigoroznijih naučnika (Lejn i Sasi) do najsnažnijih imaginativaca (Flober i Nerval) shvatio Orijent kao mesto koje od Zapada traži pažnju, rekonstrukciju, čak i spas’’.(...)[37]

Said pravi razliku između promenljivog i statičnog orijentalizama. Promene koje se dešavaju i koje su se događale u znanju o Orijentu on stavlja u manifestni orijentalizam,  dok se jednodušnost, stabilnost i istrajnost odlike nepromenjivog latentnog orijentalizma.[38] Latentni orijentalizam je bio konzervativan, on je u stvari bio posvećen samoočuvanju, davajući iskaznu sposobnost koja se mogla iskoristiti, ili pre moblisati, ili pretvoriti u smislen diskurs za aktuelnu priliku.[39] On je bio prenošen sa generacije na generaciju kao deo kulture zasnivajući svoju egzistenciju na unutrašnjoj, repetitivnoj konzistenciji u pitanjima sopstvene konstitutivne volje-za-moć na Orijentu.[40]

Said je u pravu kada kaže da sva ljudska bića imaju sklonost da razlikuju sebe od drugih, i shodno tome uvek će biti makar jedna razlika između naučnika i njegovo objekta proučavanja, ali on takođe izvodi zaključak da su te razlike u stvari stvar konvencije – pravljenje razlika ne uključuje uvek inferiornost drugog, ono nekad ide u pravcu romantizovanja.[41] Sve je stvar trenutnih političkih aspiracuja, ili kako tvrdi Said: ’’orijentalizam je nametnuta politička doktrina’’(...)[42] a primeri su i u našem komšiluku. Izmišljanje granica orijentalističkim diskursom se moglo videti 1999. godine kada je britanski premijer Toni Bler rekao da Zapad neće tolerisati kriminal na Kosovu – na granici Evrope,[43] ili kada je u Bristolu 2006. godine Evropska Asocijacija Socijalnih Antropologa pomenula Sloveniju kao periferiju Evrope.[44] Sada vidimo na primeru da nekada orijentalizovana vizantijska, pravoslavna Bugarska ipak nije Orijent već da je pripada EU/Okcidentu. Za Srbiju to još ne važi, iako je zapadno od Bugarske, ona je za Bugarsku istočno.

Orijent je to što jeste zahvaljujući svom panteizmu, spiritualnosti, stabilnosti, dugovečnosti, primitivnosti, i svemu onome što spada pod latentni orijentalizam,[45] ali razbijanje ovog pogleda na fiksni Orijent koji je uvek bio na Istoku, mogu najbolje poslužiti primeri Japana i Kine.

Uspon Japana u sam vrh svetske ekonomske i tehnološke moći osamdesetih godina prošlog veka je jasno pokazao da zapadnoevropski i američki koncept ’’modernog’’ društva ne mora, u svakom slučaju da se poklapa sa demokratsko - liberalnom ideologijom i konceptom Zapada.[46] Takođe Kina i Indija sada prestavljaju vojno – političke sile sa velikim tržištima i nuklearnim potencijalima što ih svrstava u sasvim drugi položaj u UN[47] za razliku od nekada orijentalističkog kadra. Svima postaje jasno kao što je rekao Edouard Glissant, a ja bih malo izimenio i rekao Zapad nije uvek na Zapadu.

Orijentalizam nad Balkanom

A bili smo, najpre, u nedoumici. Istok je mislio da smo Zapad, a Zapad da smo Istok. Neki od nas su pogrešno shvatili naše mesto u ovom sukobu struja, pa su vikali; mi nismo ni jedna ni druga strana; a neki da smo mi isključivo jedna ili druga; a mi smo, Irineju, sudbinom predodređeni da budemo Istok na Zapadu i Zapad na Istoku i da priznajemo iznad sebe samo nebeski Jerusalim, a na Zemlji nikoga! 

Sv.Sava Irineju, ХIII vek[48]

Pozicija Balkanskog poluostrva u geopolitičkim okvirima je uglavnom kroz istoriju izgledala kao mesto gde se spajaju i preklapaju imperijalističke tektonske ploče. Njegovo određenje je uslovljeno nizom kriterijuma, političkih, kulturnih, ekonomskih, religijskih, etničkih, a najčešće njihovom kombinacijom.[49]  Balkan ili Jugoistočna Evropa, na raskrsni gde su se lomila koplja i naplaćivali ratni dugovi, nikad nije imao dugu i stabilnu budućnost, što ga je učinilo nerazvijenim u odnosu na Evropu. Evropa je, ako se malo zagledamo podeljena na polove koji su religijski određeni, i ti polovi stvaraju siboličnu geografiju koja uspostavlja hijerarhiju.[50] Tako imamo podelu na istok (pravoslavnu) i zapad (rimokatoličku i protestantsku) crkvu. Ali na krajnjem istoku imamo i Islam koji se gleda kao nešto negativno sa Zapada, dok je pravoslavlje ’’manje zlo’’, a protestantizam se vidi kao nešto najpozitivnije. Celokupna ova hijerarhija bi se mogla prikazati kao skala opadajuće vrednosti od severo-zapada do jugo-istoka.[51] 

Kada tome dodamo ekonomsku moć ovog regiona, koja je po Saidu u stanju ne samo da određuje predstave i znanja o Drugome, nego i da prisiljava na razumevanje i poštovanje tih nabeđenih Drugih,[52] jednom rečju da predstavlja drugima sebe, jasno nam gde je Balkan. Todorova ističe da se u ’’diskursu koji opisuje odnos Balkana prema navodnom Zapadu, sve primetnija tendencija da se Balkan tretira kao organska varijanta orijentalizma’’,(...)[53] dok Vulf primećuje Istočnu Evropu kao intelektualni projekat polu-Orijentalizacije.[54]

I možda je ovo ’’polu’’ prava definicija njegovog mesta, i razlog (ne)pripadanja.

 

Mi sa Balkana sigurno vidimo i osećamo netačno predstavljanje koje čine grube generalizacije, odnosno vidimo orijentalizovanje Balkana od strane Zapada. Balkan se smešta u koncepciju simbolične geografije u kojoj leži dihotomija između Okcidenta i Orijenta, između primitivnog, nazadnog i modernog, progresivnog. A ako produžimo ovu ravan uvidećemo da kraja nema, iako se balkanski narodi od strane EU gledaju kao istočni, za zajedničke balkance istočnjak je Turčin, iako Turčin sebe vidi kao Zapadnjaka u poređenju sa pravim ’’istočnjacima’’, kakvi su Arapi.[55]

Tako gledano, za Zapad pravi orijentalci su na Bliskom Istoku, dok je Balkan u fazi razvoja, u tranziciji, negde na pola. Predstava o prelaznom stanju može da zabrinjava, jer neodređenost izaziva sumnju i odbacivanje. ’’Ne samo da zapadnjaci taj među-položaj vide kao nepoželjan i njime žigošu Balkan, nego ga i većina posmatranih zemalja smatra neizdrživim oblikom postojanja, alegoriski živeti na mostu ili na raskrsvici, to je nemoguće’’.(...)[56]

Život na rasksnici ostavlja ožiljke i simbole koji se teško skidaju i menjaju.

’’Svi pomenuti polovi evropske simboličke geografije ukrštaju se na Balkanu, koji je bio mesto susreta carstava (istočnog i zapadnog rimskog, otomanskog i austrougarskog), azbuka (ćirilice i latinice), religija (rimo-katolicizma, pravoslavlja, protestantizma, islama, judaizma), te politike i ideologije hladnog rata (između zemalja Varšavskog i NATO pakta, sa komunistima na čelu u domaćoj, ali nesvrstani u spoljnoj politici).[57] Mnogobrojnost ovih opozicija koje su se sudarale baš na Balkanu biće nepresušni izvor identitetskih markera u Jugoslaviji pred kraj postojanja.

Neposredno pred raspad Jugoslavije biće primenjivan orijentalizam unutar njenih entiteta, dok će ce njen konačni raspad podebljati značenje reči balkanzacija. Termin koji je vrlo brzo ušao u kuturno-politički diskurs početkom dvadesetog veka.

Balkanizacija ulazi u upotrebu posle balkanskih ratova, konkretno posle 1918. godine predstavljajući nezamislive užase i beskonačna deljenja, osvetljavajući problematična žarišta u svetu od Haitija do Libana.[58] Balkanizacija se najčešće koristi da označi proces rasparčavanja geografskih i političkih po nacionalnom osnovu na nove i problematične državice,[59] te tako imamo nebrojano primera gde se tim terminom označavaju slični sudbine nekih država, ili njihovi mogući scenariji. Naveo bih primer kada je Francuska optužila Veliku Britaniju da nastavlja politiku balkanizacije baltičkih provincija,[60] ili kada je ta ista Francuska 1960. godine balkanizacijom označila osam nezavisnih afričkih drzava koje su njoj pre toga pripadale,[61] ili izjava libanske vlade 1980: ’’nećemo dozvoliti balkanizaciju Libana’’.[62]

Sve u svemu termin balkanizacija je u zavisnosti od konteksta korišćen da označi pre svega nazadnost, verski rat koji vodi do usitnjavanja, ili čak razbijanje evropskog jedinstva. Neki su balkanizaciju izjednačavali sa multikulturalizmom, a neki da označe postkomunizam ili preteranu specijalizovanost.[63] Ono što je sigurno to je da je Balkan kao i Orijent dozvolio da bude orijentalizovan, jednostavno nije mogao sam sebe da pretstavlja, pa je to uradio neko drugi, načinivši od Balkana primer šta je dozvoljeno a šta ne.[64]

No razlika između Orijenta i Balkana postoji i to nam predočava Todorova. Naime Orijent nije geografski determinisan za razliku od Balkana. Takođe stanovništvo Balkana je većinski hrišćansko, i belo, za razliku od muslimanskog tamnoputog. To je odlično poslužilo kreiranju imaginarnog prostora opisujući ga detinjastim, primitivnim i zaostalim, a da se se ne izazovu etničke ili rasističke reakcije.

Prisutnost orijentalizma na Balkanu, kao što sam spomenuo napred, je bila i na mikroplanu, neposredno pred raspad Jugoslavije. Zemlje koja je sastavljena na talasu pobede posle Velikog rata i koju su činili različiti narodi različitih religija nije bila dovoljno zrela da zaobiđe svoj krah. Ona je za razliku od kasnije Evrope sebe gradila na ideološkoj uniformnosti, dok je Evropa taj identitet gradila na na svesti o uzajamnim razlikama.[65] Kriza koja je nastupila je ukazala na istorijsku staru podeljenost njenih entiteta koja je bila urezana onom dihotomijom na istok-zapad, na katolike-pravoslavce i tako dalje. Njene zapadne teritorije, Slovenija i Hrvatska, koje su imale ’’evropsku’’ istoriju pripadavši pre toga Hazburškoj monarhiji, su gledale da prodube razliku između njih i svojih istočnih zemljaka. Sebe su proglašavali naprednijim, bogatijim, vrednijim, tolerantnijim, demokratskijim... jednom rečju, evropskijim, u poređenju sa primitivnim, lenjim, netolerantnim Balkanom.[66] Time su te zemlje prateći onu pravu koja ide od jugoistoka ka severozapada sebe postavili što je moguće više levo distancirajući se od Balkana iako su deo njega.

Da orijentalizam nije kružni tok pa da važi pravilo leve strane možemo da vidimo na primeru Bosne koja iako je zapadno od Srbije biva za nju Istok, biva Orijent.

Kritika

Esencijalizam I redukcionizam su glavne krutuke Saidu.

Prema Luisu (Lewis), Saidov orijentalizam predstavlja političkim uverenjima inspirisanu i pomodnim (fukoovskim) jezikom formulisanu neopravdanu redukciju kompleksne istorije jedne naučne discipline (koja osim arapskog sveta obuhvata pro-učavanje niza drugih azijskih kultura i jezika) na puko oruđe imperijalne moći. Reukcionizam koji napada kod orijentalizma je takođe u njegovoj ’’hibridnoj perspektivi’’ prisutan. Said ističe da njegova namera nije bila da umanji značaj Orijenta, već da istakne problematičnost Okcidenta.[67] Ali ’’kako na primer kritikovati orijentalizam, a izbeći pad u okcidentalizam’’?[68] Orijentalizam I okcidentalizam predstavljaju dva strukturno ista, ali suprotstavljena pola koja se međusobno uslovljavaju, reprodukuju i osnažuju: „Važno je razumeti da se u stvaranju esencijalističkih predstava Drugog, sopstvo istovremeno esencijalizuje’’.[69]

Da bi izbegao anomalije u svojoj teoriji u analizi nisu obuhvaćeni nemačka orijentalna tradicija, koja bačena u senku. On svoju pažnju fokusira na samo na Američku, Francusku i Englesku što mu se takođe zamera.

Uzimajući celu ideju u obzir neki autori se slažu da je orijentalizam više „kritička prolegomena” za razumevanje i tumačenje stvarnosti neevropskih društava, nego skup pozitivnih tvrdnji o toj stvarnosti – on je svojevrsno „čišćenje terena” i dekonstrukcija saznaj-nog okvira formiranog i učvršćenog tokom dva veka imperijalne vladavine „Istokom”.[70]

Važno je razumeti da se u stvaranju esencijalističkih predstava Drugog, sopstvo istovremeno esencijalizuje. Ovi identiteti postoje kao delovi binarnih suprotnosti – jedan identitet ne može biti oblikovan esencijalizacijom drugog, a da i sam ne bude esencijalizovan.[71]

Zaključak

Iščitavajući sadržaj koji sam napisao do ovog reda, mogu da kazem da mi je Said ‘’otvorio oči’’ za neke stvari. On je definitivno iskopao I pokazao nam novcic kojim se kupuje imidž u svetu, a koji je bio zakopan u pesku. Predočio nam je koji se stereotipi I pogledi vezuju za Istok, kako se taj Istok pretvorio u Istok/Orijent, ali i kako se taj šablon koristio u drugim delovima sveta rekreirajući pozicije i simboličnu geografiju.

Razumeo sam funkcionisanje mašinerije koja je proizvela ‘’zaostalu’’ Istočnu Evropu, ‘’nasilni’’ Balkan, ‘’sanjivu’’ Indiju, odnosno ‘’civilizovani  Zapad.

Ali druga strana tog novčića je upravo bila ispisana na tim stranicama, ističući Zapad opozitnim pežorativnim epitetima, kao što su pohlepa, oronulost, izopačenost, dekadencija…

Pored ‘’upadanja u sopstvenu kritiku’’ saidovo delo je definitivno uzdrmalo pogled na svet, na druge, na preispitivanje građenja sopstvenog i društvenog identiteta, ali pre svega je ukazalo da razlike koje se nama čine suštinske, a koje su ništa drugo do stvar perspektive.

Literatura:

Bakić Hajden Milica, Varijacije na temu Balkan, Institut za društvenu teoriju i filozofju, I.P. ’’Filip Višnjić’’, Beograd, 2006.

Sax S. William, The Hall of Mirrors: Orientalism, Anthropology, and the Other, American Anthropologist, University of Canterbury, vol. 100, no. 2, june 1998.

Todorova Marija, Imaginarni Balkan, Biblioteka ХХ vek, Beograd, 2006

Deborah James, Evie Place and Christina Toren (eds.), Culture Wars: Context, Models, and Anthropologists’ Accounts, pp. 86-96. New York and Oxford: Berghahn Books.

Said Edvard, Orijentalizam, Biblioteka ХХ vek, Beograd, 2008.

Dzenkins Ričard, Etnicitet u novom ključu, Biblioteka ХХ vek, Beograd, 2001.

James Clifford, The Predicament of culture, Harvard University Press, 1988.

Milan Subotić, Edvard Said i Ruski Orijentalizam, institut za evropske studije, Beograd, 2013.

---

[1] Said Edvard, Orijentalizam, Biblioteka ХХ vek, Beograd, 2008:269.

[2] Bakić Hajden Milica, Varijacije na temu Balkan, Institut za društvenu teoriju i filozofju, I.P. ’’Filip Višnjić’’, Beograd, 2006:22.

[3]Sax S. William, The Hall of Mirrors: Orientalism, Anthropology, and the Other, American Anthropologist, vol. 100, no. 2, june 1998.

[4] Said, str.13.

[5] Isto, str. 12.

[6] Dzenkins Ričard, Etnicitet u novom ključu, Biblioteka ХХ vek, Beograd, 2001:140.

[7] Said, str. 14.

[8] Isto, str. 107.

[9] Isto, str. 15.

[10] Isto, str. 88.

[11] Said, str. 102.

[12] Said, str. 134.

[13] Sax S. William, The Hall of Mirrors: Orientalism, Anthropology, and the Other, American Anthropologist, vol. 100, no. 2, june 1998.

[14] Todorova Marija, Imaginarni Balkan, Biblioteka ХХ vek, Beograd, 2006:55.

[15] Bakić Hajden, str. 32.

[16] Said, str. 11.

[17] Said, str. 23-24.

[18] Said, str. 27.

[19]. Isto, str. 11.

[20] Isto, str. 57.

[21] Bakić Hajden, str. 32.

[22] Said, str. 71.

[23] Isto, str. 71.

[24] Isto, str. 72.

[25] Isto, str. 58.

[26] Isto, str. 93.

[27] Isto, str. 45.

[28] Said, str. 47.

[29] Isto, str. 49.

[30] Bakić Hajden, str. 19.

[31] Said, str. 81.

[32] Isto, str. 13.

[33] Isto, str. 142.

[34] Isto, str. 274.

[35] Isto, str. 273.

[36] James Clifford, The Predicament of culture, Harvard University Press, 1988:258.

[37] Said, str. 275 -276.

[38] Isto, str. 275.

[39] Isto, str. 296.

[40] Isto, str. 296.

[41] Sax S. William, The Hall of Mirrors: Orientalism, Anthropology, and the Other, American Anthropologist, vol. 100, no. 2, june 1998:294.

[42] Said, str. 273.

[43] Deborah James, et al. 2010. Culture Wars: Context, Models, and Anthropologists’ Accounts, pp. 86-96. New York and Oxford: Berghahn Books.

[44] Isto.

[45] Said, str. 205.

[46] Bakić Hajden, str. 23.

[47] Isto, str. 24.

[48]. Isto, str. 31.

[49] Todorova, str. 91.

[50] Bakić Hajden, str. 35.

[51] Bakić Hajden, str. 35.

[52] Isto, str. 24.

[53] Todorova, str. 60.

[54] Bakić Hajden, str. 58.

[55] Todorova, str. 139.

[56]. Todorova, str. 139.

[57] Bakić Hajden, str. 36.

[58] Deborah, 2010.

[59] Todorova, str. 97.

[60] Isto, str. 91.

[61] Isto, str. 101.

[62] Deborah, 2010.

[63] Todorova, str. 103.

[64] Deborah, 2010.

[65] Bakić Hajden, str. 50.

[66] Isto, str. 41.

[67] James, str. 257.

[68] Isto, str. 259.

[69] Milan Subotić, Edvard Said i Ruski Orijentalizam, institut za evropske studije, Beograd, 2013:120.

[70] Isto, str. 121.

[71] Isto, str. 121.