Prikaz knjige: “Antropologija u personalističkom ključu” Zagorke Golubović

Autorka: Olga Milićević

Zagorka Golubović rođena je 1930. godine, a svoju karijeru je započela u kao student filozofije i sociologije, da bi se posle koncentrisala prvenstveno na antropologiju, i čak na kratko uvela u studijski program interdisciplinarnu antropologiju, multidisciplinarno proučavanje antropologije, poduhvat koji je kasnije onemogućen, i sveden na samo međufakultetske studije. Tokom svoje karijere pokušavala je da se na što širem planu bavi antropologijom, od opštih i rodnih karakteristika čoveka, preko psiholoških teorija ličnosti (gde pokazuje svoje poznavanje američke antropologije i psihologije, takozvane škole kulture i ličnosti, što joj je omogućilo da određene elemente tih teorija inkorporira u sopstvena dela), pa do istorijata socijalne antropologije i čak i biofizičkom antropologijom. Bila je od mišljenja da se antropologija mora baviti prvobitno čovekom kao individuom, ali, naravno, i njegovom ulogom u društvu.

Svoje poglede na personalizam u antropologiji autorka je iznela u radovima o personalizmu Emanuela Munijea i “škole interpersonalnih odnosa”, koja se fokusirala na odnos tradicionalnih oblika društva i društvenosti i individue, odnosno proučavanja čovekovog odnosa prema drugima, kao i prema sebi samom. Knjiga koju ću sada predstaviti, “Antropologija u personalističkom ključu” Zagorke Golubović, izdata je 1997. godine u Beogradu, takođe se bavi ovim problemima.

Delo je podeljeno na tri celine, koji su zatim izdeljene na po nekoliko podnaslova. Prvi deo već u naslovima naglašava da se bavi poljem proučavanja antropologije, pitanjem nastanka čoveka i njegove prirode, i uticajem okoline i društva na individuu u najširem pogledu.

Prvi deo

Prvenstveno, autorka pominje da se i mnoge druge nauke, pored antropologije, bave čovekom i aspektima ljudskosti: sociologija, psihologija, ekonomija, političke i druge nauke. Naravno ona ističe i načine na koje se antropologija izdvaja od ostalih nauka kojima je cilj istraživanje čoveka. Antropologija, kaže, je u početku bila svesna svih karakteristika koje su označene kao “svojevrsno ljudske” (razum, jezik, samosvest i td), ali ipak traga za što daljim generalizacijama, u potrazi za opštom definicijom ljudskog i društvenog (onoga što se naziva differentia specifica čoveka). Pre nego što može da ustanovi tu definiciju, antropologija je prvo morala i samu sebe da okarakteriše na što bolji način. Autorka izlaže svojstva koja su sedamdesetih godina antropolozi Kerol i Melvin Ember naveli kao specifično antropološke: holizam discipline (ona istražuje sve aspekte ljudske egzistencije u svim istorijskim periodima), njeni pokušaji da ustanovi i proučava tipične karakteristike svake pojedinačne populacije i njena težnja za uspostavljanjem globalne tolerancije prema “drugima”, pokazujući kako i zašto se društva razlikuju. Zagorka Golubović ističe da antropologija nije ni društvena ni prirodna nauka, ili je pak, i društvena i prirodna, zato što je čovek u svojoj prirodi, ujedno i društveno i prirodno biće. Takođe, ona naglašava da se unutar čoveka nalazi još jedna dihotomija, ona između individualnog i socijalnog, koju, uostalom, i teži da objasni do kraja knjige. Autorka čoveka zbog te unutrašnje podele naziva “bipolarnim bićem”, i otkriva da je suštinska razlika između drugih nauka koje se bave čovekom i antropologije, po njenom mišljenju, ta da antropologiju zanimaju ne samo institucionalizovani oblici društvene organizacije, već i čovekov svakodnevni život, dakle ljudsko individualno razumevanje i interpretacija sveta u kojem žive.

Predstavljanje tih različitih interpretacija jeste još jedan zadatak koji antropologija ima, što čini, u ovoj poslednjoj eri nauke, Gercovim hermeneutičkim pristupom (po kome se kultura analizira onako kako bi se analizirao tekst). Autorka pominje različite pravce u kojima se razvijala moderna antropologija – ustvari društvene nauke uopšte, jer je Golubovićeva bila, kao što sam pomenula, jedinstveno multidisciplinaran naučnik – britansku socijalnu antropologiju, američku kulturnu antropologiju, pravac “kulture i ličnosti”, empiriste, relativiste i td. Svrha ovog kratkog navođenja je pokazivanje promene pristupa u savremenoj antropologiji, koja širi svoje vidike i koncentriše ih u isto vreme, na analizu međusobnih odnosa različitih elemenata kulture i njihova značenja, a ne samo pukim opisivanjem odvojenih pojava. Koristeći primere različitih antropoloških škola, Golubovićeva prikazuje ravnotežu koju je antropologija našla između filozofskog, naučnog i umetničkog načina razmišljanja, od postavljanja i proveravanja teorija, preko težnji ka “objektivnom” posmatranju, do deksriptivnih opisa koji olikuju etnografske zapise. Na kraju uvodnog poglavlja, autorka zaključuje da bi cilj antropologije, ustvari, trebao da bude utvrđivanje generičkih svojstava ljudi kao vrste, ali i svega onoga što svakog čoveka čini odvojenim pojedincom, čime i otvara razgovor o personalizmu u antropologiji.

Drugo poglavlje se bavi odgovorima na pitanje nastanka čoveka, homo sapiens-a, koje autorka deli na dva tipa: teološka i naučna. Naravno, oba tipa imaju mnoštvo različitih interpretacija: različite religije će dati različita objašnjenja i, naravno, odgovor nauke se menja sa novim saznanjima. Kako se ovde ipak autorka bavi društvenim naukama, nju naročito zanima nastanak kulture kao potrebnog alata za čovekovo prilagođavanje na različite prirodne uslove. Dolazak homo sapiens-a doneo je sa sobom mnoštvo fizioloških napredaka unutar ljudskog tela i uma, ali antropologiji je bitniji razvoj apstraktnog mišljenja, sposobnosti rešavanja problema, obrade prirodnih materijala i svesti o promenljivosti prirode koji je sa tim fiziološkim promenama došao. Ovo poslednje je i dozvolilo homo sapiens-u da utiče na svoje okruženje i time stvori kulture, jezike i društvene strukture koje danas proučavamo. Kojim god putem se razvijao ljudski komunikativni aparat, sigurno je da je jezik bio i ostao od izrazite važnosti za dalju reprodukciju kulture. Čovekov jezik je evoluirao u izuzetno kompleksan sistem simbola: on koristi i znakove – slova, i gestikulaciju, različite izgovore i tonalitete, i sve to u stotinama različitih društava (koji svi imaju različite simboličke univerzume i jezike).

U sledećem poglavlju, o pojmu “ljudske prirode”, autorka tvrdi da ona kao takva ne može postojati, kao neka “nad-individua”, kako to ona kaže, ili neki kod koji svi ljudi imaju i koji sprečava ono stanje praznog papira, tabula rasa, za koje se jedno vreme smatralo da je prvobitno stanje svih ljudi po rođenju. Ne, “ljudska priroda” se može uzeti samo kao najšira moguća generalizacija “onih moći čoveka nastalih kao rezultat evolucije njegovih mentalnih sposobnosti i njegovih kulturnih mogućnosti” (str. 31). Ovo autorku vodi u onu debatu o pokušavanju definisanja čoveka, tokom koje ona predstavlja različita rešenja tog problema, od Dekratovog čoveka kao “racionalnog bića”, preko različitih neuspelih bioloških i filozofskih definicija, i konačno do čoveka kao “bića akcije”, odnosno svesnog i slobodnog bića, čija akcija postoji u odnosu na druge (u interakciji). To ostavlja prostora za ljude koje se ne mogu tako definisati (autorka napominje mentalno zaostale, koji, na primer, nisu uspeli da razviju aparat za komunikaciju, ili možda ne mogu da se označe kao svesni) preko kojih Golubovićeva ulazi u priču o “normalnom” (sa unutrašnjom podelom na normirano normalno i nekonformizam) i “devijantnom” unutar kulture, sa osvrtom na Marksov koncept dehumanizacije, odnosno nemogućnost nekih pojedinaca da zadovolji fundamentalne potrebe. Pored svih ovih poteškoća u definisanju jedinstvene “ljudske prirode”, autorka priznaje da bez tog pojma antropologija kao nauka ne bi ni mogla da postoji, jer je za proučavanje određenog predmeta, u našem slučaju čoveka, prvenstveno potrebno njegovo definisanje, iako su antropolozi prepustili to definisanje političkim naukama.

Poslednja dva podnaslova prvog dela bave se čovekovim odnosom sa njegovom okolinom i samim društvom koji ga okružuje. Autorka obnavlja svoju raniju misao o čovekovoj sklonosti ka izmeni okoline, kao bitnom karakteristikom ljudske egzistencije. Ona ističe da je ono što razlikuje čovekov odnos sa prirodom i, na primer, odnos životinja sa prirodom, upravo taj aktivan pristup – po kome čovek nije samo stanovnik prirodnog okruženja, već i samostvorenog, društvenog prostora. Čovek je, dakle, sam konstruisao sve društvene institucije koje su ikada postojale, što ga čini odgovornim za postojanje ovog društvenog sveta, na šta autorka naročito skreće pažnju tokom cele analize, da bi na kraju zaključila da je antropologiji podjednako bitan pojedinac kao individua koja konstituiše društvo, a ne samo kao individua koju društvo oblikuje. Dalje, Golubovićeva predstavlja razliku između pojmova društva, društvenog sistema i društvene strukture, koje svodi na njihovu širinu: društvo uzima kao najširi termin, koji obeležava celokupni društveni život i sve pojave i procese koje njemu pripadaju; društveni sistem zatim predstavlja sve podsisteme tog šireg izraza (ekonomski, politički, rodbinski društveni sistemi), dok je društvena struktura termin koji predstavlja različite položaje pojedinaca unutar društva. Autorka zatim ulazi u analizu pojma društvenih grupa, koje deli na primarne (porodica, vršnjaci, etnička grupa) i sekundarne (razred, profesionalne grupe, klase). Znamo da iz ovakvih vrsti podela mogu da nastanu brojne negativne posledice, predrasude, od kojih autorka pominje etnocentrizam (nacionalizam, rasizam, šovinizam, ksenofobija) i sociocentrizam (zavisnost jedinke od svoje zajednice). Ove probleme je moguće prevazići evolutivnim ili revolucionarnim društvenim promenama, koje autorka posmatra, zarad dela, sa stanovišta sociologizma. To podrazumeva pitanje koliko su važne istorijske ličnosti, ustvari, sami zaslužni za društvene promene, a koliko je im je njihovu važnost omogućilo društvo, koje je tim promenama, u tom trenutku, bilo podložno.

U petom poglavlju, “Individua i društvo”, autorka se koristi individualističkim pristupom da pokaže kako su drugi autori predstavljali društvo i ličnost kao nezavisne entitete, uprkos očiglednom uticaju koji vrše jedno na drugo. Iako je mesto pojedinca u društvu uslovljeno društvenom strukturom zajednice u kojoj se rodio, on ga uvek može promeniti vršenjem uticaja na date okolnosti (po evropskoj školi shvatanja odnosa društva i ličnosti). U rigidnijim društvima, sa tradicionalnim sistemom društvene strukture, u kojima je bitan pol i starost jedinke pri dodeli društvenih položaja, napredak određenih pojedinaca će biti onemogućen već pri rođenju (najoštriji primer toga nalazi se u društvima sa kastinskim uređenjem, kao što je Indija). Kapitalističko zapadnjačko društvo, ili “otvoreno društvo”, bi bilo kontrast tom tradicionalnom sistemu, jer u njemu, teoretski, svi članovi imaju mogućnost vertikalnog pomaka, ali on i dalje zavisi od njihove ekonomske moći, stepena obrazovanja i zanimanja. Ovo i čitaoc i autorka primećuju da nije u potpunosti tačno, jer ni zapadno društvo nije oslobođeno onih društvenih boljki kakve smo ranije pomenuli, zato što uspeh određenog člana ipak i dalje zavisi od mesta rođenja, pola, rase, seksualnog opredeljenja, i mnoštva drugih faktora. Ovime autorka osvetljava načine na koje društvo konstituiše pojedinca čak i dok pojedinac pokušava da ga menja, toliko da zaključuje da svaki pojedinac “nesvesno učestvuje u konstituisanju svoje stvarnosti, preoblikujući je prema svome razumevanju” (str. 64), što znači da pojedinac ne može da živi van društvenih normi, isto kao što društvo ne može postojati bez pojedinaca. Posredničku ulogu između društva i individua igra proces socijalizacije, koji u novim članovima društva formira prvenstveno društvenu svest i sve norme, običaje, tabue, društvene i moralne vrednosti koje ona sa sobom nosi. Uporedo se odvija i proces individuacije, razvijanja samosvesti, tokom kojeg pojedinac odbacuje sebi neprihvatljive karakteristike društva i miri društvena iščekivanja sa ličnim dispozicijama, što ukazuje na krhku ravnotežu koja postoji u interakciji društvenog i ličnog unutar individue.

Drugi deo

U drugom delu knjige, autorka se više koncentriše na načine na koje kultura, jezik, mitologija i vrednosni sistemi određenog društva utiču na konstituisanje individue. U prvom podnaslovu, Golubovićeva piše o važnosti kulture za onu definiciju ljudskosti o kojoj je ranije razmatrala i o jedinstvenosti raznovrsnosti ljudskih iskustava u različitim kulturama. Zarad svoje teze, autorka svoju analizu podupire radovima drugih naučnika, u ovom poglavlju prvobitno Baumanovim, u kojima on definiše društvo kao “sistem veza koji označava putanju kruženja energije u smislu proizvodnje i zavodoljavanja potreba”. Isti autor društva deli na homogene i heterogene strukture, odnosno one u kojima svi članovi imaju istu ulogu i položaj, i one u kojima to nije slučaj. Baumanova definicija kulture jeste da je ona skup informacija koje se prenose simbolima, a on dodatno primećuje atributivni i distributivni smisao kulture, prvi koji pripisuje elementima osobinu ljudskosti, drugi koji razlikuje jednu ljudskost od drugih. Ovo već podseća na onu distinkciju između prirode i društva, društva i kulture, i društva i pojedinca. Empirijsko poimanje kulture, ono po kojem je kultura skup proizvoda čoveka, jeste tradicionalno u klasičnoj antropologiji, ali je u savremenoj antropologiji prisutnije konceptualno shvatanje, po kojem je kultura sistem simbola koje čovek konstruiše i interpretira unutar sveta. Neki antropolozi preuzimaju karakteristike kulture koje je postavio Le Vin, a koje nalažu da je kultura kolektivna (ne pojedinačna), organizovana (ne spontana), višestruka (odnosno da postoji više od jedne ljudske kulture) i varijabilna (da je svaka kultura izmenjiva iznutra, odnosno od strane članova). Kultura, kaže autorka, višestruko prožima društvo, od proizvodnje i potrošnje, preko društvenih normi koje komanduju svim aspektima života pojedinaca i mreže informacija koje struje unutar kolektivne svesti zajednice, do samog jezika, koji i pomaže u njenom daljem širenju. Jezik u sebi sadrži određen sistem simbola kojima se služe svi članovi zajednice, i koji čine sistem simboličke komunikacije. Funkcija kulture je, kako navodi autorka, višeznačna. Ona konstituiše jezik kao sredstvo komunikacije, uređuje društvene odnose i norme, utvrđuje svoj okvir navodeći te vrednosne sisteme, mitologiju, religiju, estetiku, filozoviju i ideologiju koji igraju dominantnu ulogu u zajednici, i dalje širi samu sebe putem socijalizacije.

Sledeće poglavlje autorka posvećuje jeziku kao obliku simboličke komunikacije, i kao sredstvu razmišljanja članova jedne zajednice. Neki autori su od mišljenja da svi pojedinci po rođenju imaju potencijal za učenje svih jezika, a time i kultura i načina razmišljanja, koji se potom, učenjem maternjeg jezika, sužava na kulturu u kojoj su rođeni; dok drugi autori tvrde da postoji jedna “urođena shema gramatike” koja pripada zajednici u kojoj se dete rodi; navode primer gluvonemih, odnosno činjenicu da se kod njih, uprkos nepoznavanju jezika, razvija isti način razmišljanja kao kod ostalih članova njihove zajednice. Ovaj primer osvetljava razliku između govora i jezika, odvajanjem ta dva pojma, da bi se objasnilo da član zajednice ne mora da bude u stanju da reprodukuje govor kako bi bio poznavaoc jezika, i celog simboličkog univerzuma koji se nalazi unutar njega.

Funkcije koje autorka smatra da mitologija ima u obrazovanju jedinke predstavljene su u sledećem podnaslovu. Ona nudi različite definicije mita, zardžavajući se na mitu koji ne nudi istinu, već sadrži određene tradicionalne vrednosti društva koje predstavlja (što je definicija koja joj je potrebna za analizu uticaja mita na pojedinca), i nastavlja sa nabrajanjem njegovih psihosocijalnih (objašnjavanje neshvatljivih pojava, pružanje nade) i društveno-kulturnih funkcija (ujedinjavanje zajednice). Autorka tvrdi da je magija bitna komponenta mitologije, zato što na neki način pokušava da pomogne u ispunjenju ovih funkcija, a zatim poredi mitologiju sa prividno sličnim sistemima: religijom, za koju kaže da, iako imaju istu osnovu, razlikuju se u pogledima na svet (mitologija veruje u jedinstvo sveta, dok religija njega deli na sveti i svetovni); filozofijom, koja se razlikuje od mitologije time što je više svetovna i, iako se ne bavi uvek “saznatljivim” temama, ipak ne bavi ni magijom. Razlika između nauke i mitologije je, očito, to što jedna teži saznanjima, dok druga već nudi objašnjenja; a ideologija je isključivija od mitologije, odnosno dok mitologija ima ulogu objedinjavanja članova šire zajednice, ideologija ih deli u uže grupacije.

Poslednje poslavlje drugog dela predstavlja važnost koju vrednosni sistemi društva imaju u formiranju individue. Autorka pokazuje različite aspekte vrednosnih sistema, motivacioni, orijentacione i ideacione, koji svi imaju očigledna značenja, a zatim nas vodi putem koji individua prolazi tokom procesa selekcije vrednosti i pronalaženja ličnih karakteristika i ideala, čime ujedno najavljuje završni deo knjige.

Treći deo

Poslednja, treća celina, se bavi konkretnom vezom kulture i ličnosti, uticajem socijalizacije na formiranje ličnosti (i tipovima ličnosti koji postoje). U prvom poglavlju, “Ličnost i kultura”, autorka navodi centralne misli sociokulturne antropologije, kao i socijalne psihologije i patologije, koje proučavaju interakciju između društva i ličnosti. Antropologija se u poslednje vreme naročito trudi da opiše i spoljašnje i unutrašnje stanje određenog fenomena, upravo uzimajući u obzir lični pogled pojedinca, ili ispitanika, dok su prethodno antropolozi nastojali da opišu iz takozvane “božanske” perspektive, kao da su i oni i njihovi ispitanici ulazili u istraživanje bez prethodno formiranih mišljenja o pojmovima koje proučavaju. Sada, naučnici znaju da svi ljudi moraju, kao članovi određenih kultura, da imaju određene vrednosti, običaje, društvene norme, verovanja i jezik, kako bi mogli da budu aktivni članovi zajednice, i time postaju pojedinci sa sopstvenim društvenim i ličnim karakteristikama, i da niko ne predstavlja izuzetak od tog pravila. Kultura je, onda, po rečima autorke, “simbolički univerzum koji određuje status ljudskosti... definiše značenja kako predmeta tako i elemenata intersubjektivnih odnosa” kako bi individua našla svoje “mesto u svetu i razume(la) smisao života” (str. 126). Autorka naglašava da se kultura ne može shvatiti kao nešto vanljudsko, nego da je ona “samo tkivo ljudskog života”, da van nje (ili pak njih) ne postoji ni jedna ljudska pojava, što znači da su kultura i ličnost dva različita aspekta humanizacije čoveka, to jest da ga jedno smešta u društveni, spoljašnji, prostor, a drugo u unutrašnji, individualni.

U sledećem poglavlju se autorka bavi baš terminologijom pojmova individue, persone i ličnosti, koje konstituiše prema njihovoj ulozi u društvu. Tako da, ako ličnost predstavlja ono što osoba jeste, persona bi bila njegova društvena uloga, bukvalno, kao lik kojeg on igra u javnosti, a individua je njena biofizička organizacija pojedinačnih karakteristika. Autorka pominje naučnike van antropologije koji su se naročito bavili ovim pojmovima, naročito Frojda i pojmove ida, ega i superega, koji svi predstavljaju određene aspekte pojedinca; zatim Džordža Herberta Mida, prema kome se ličnost menja u odnosu na kontekst interakcije; Edvarda Sapira, koji ličnost karakteriše kao skup ponašanja koji daju smisao jednoj individui u društvu, i druge. Sve ove definicije predlažu da je ličnost promenjiva u odnosu na društvenu situaciju u kojoj se nalazi. Sama autorka nudi još par termina, kao što su autonomija (ličnost je odgovorna i slobodna, ali i dalje ne može biti okrenuta samo sebi), karakter (naučnik From razdvaja individualni i društveno poželjni), temperament (po Alportu, svojstva koja proizilaze iz fizičke konstitucije i nasleđene karakteristike), koji mogu da dovedu do daljeg razumevanja promenjivosti jedinke u različitim društvenim okruženjima.

Dvanaesto poglavlje, “Društvena struktura i struktura ličnosti”, govori o multidisciplinarnom pristupu koji antropologija ima prema ova dva aspekta ljudskosti, kombinujući sociološki i psihološki pristup. Očito je da pojam društvene strukture predstavlja određena kolektivna znanja, prakse, sposobnosti, kao i strukturu moći, odnosno društvenih položaja. Struktura ličnosti, ili karakterna struktura, sa druge strane, označava fizički organizam jedinke, njenu psihičku strukturu i personu, ulogu koju čovek vrši u društvu. Postoje dve škole mišljenja o odnosu između društvene i lične strukture: anglo-merička škola “kulture i ličnosti” koja stavlja akcenat na društvene uloge, i evropska, koja naglašava ljudsku slobodu izbora, a, kao što je uvek slučaj, oba pravca imaju i mane i prednosti, kada odu u krajnosti. Pojam nacionalnog karaktera po prvi put naglašava Margaret Mid da označi užu pojavu od društvenog karaktera, generalizaciju osobina koje svi članovi jedne nacije u idealnom slučaju imaju.

Sledeće poglavlje se tiče formiranja ličnosti, procesa socijalizacije i ulogu koju u njemu igraju različiti aspekti društvene strukture. Da bi pojedinac postao ličnost, kaže autorka, potrebno je da, pored slepog prisvajanja društvenih normi, izgradi i onaj lični karakter koji je pominjan u prošlim poglavljima. Osnovna ćelija društvene strukture, i ona od koje počinje socijalizacija novih članova zajednice, jeste porodica. Ona treba da deluje kao posrednik između kulture i novog člana, i da, time što će ga naučiti jezik, običaje, norme i td, produži, odnosno reprodukuje, tu kulturu. Sa druge strane, porodica takođe ima kao zadatak podsticanje procesa individuacije, odnosno dozvoljavanja da jedinka formira sopstvenu ličnost, i u zavisnosti od toga da li je ta funkcija dobro obavljena (ili, kako autorka kaže, da li guši ili podstiče novog člana) odrasla jedinka će biti dobro ili loše oformljena. U ovome imaju uticaj i karakteristike roditelja i drugih bližih osoba, ali mnogi ističu i uticaj na koje lično iskustvo jedinke ima u konstituisanju ličnosti. To znači da je proces socijalizacije ustvari samo jedan od aspekata oformljavanja ličnosti. Time što porodica utiče na novog člana se dalje širi kultura, a prihvatanjem ili odbijanjem pojedinih elemenata te kulture, novi član može izmeniti kulturu, time čineći to uzajamnim procesom konstituisanja ličnosti i kulture. Dakle, i sama uloga porodice je dvojaka, i kao provodnik kulture, i kao entitet koji može da podstakne ili priguši individualne karakteristike deteta. Primarna socijalizacije se obavlja u porodici, vaspitanjem deteta, i time što ono samo oponaša odrasle, dok se sekundarna obavlja kada dete, adolescent, istupi iz tog uskog kruga i uvidi svet oko njega. Zatim se polako vrše samosaznajni procesi, procesi identifikacije, u kojima se ličnost prepoznaje u drugim ljudima, grupama, određenim karakteristikama, na putu ka izgradnji zrele ličnosti.

Četrnaesto poglavlje navodi tipove ličnosti, odnosno predstavlja interakciju koju kultura može imati sa različitim vrstama individua. Dosta autora piše o različitim tipovima ličnosti koje predstavljaju čitava društva, kako su ljudi iz jednog plemena kooperativni i samopouzdani, a drugi nekooperativni i subordinativni, ili jedni su autoritarni, drugi demokratski, jedni tradicionalni, a drugi moderni. Ovakve distinkcije čitaocu liče na prenaglašavanje određenog stanja, ali autorka ih i dalje nabraja, uključujući i konkretne jugoslovenske tipove, kao dinarski tip, koji je dosta naših naučnika svojevremeno istraživalo kao idealtipskog balkanskog čoveka. U zaključku ovog poglavlja i sama autorka priznaje da su njeni primeri biti hiperbole, nemoguće, idealne tipologije, i da su i svi ovi naučnici bili previše opterećeni traženjem dokaza koje mogu da ubace u već oformljene tipologije.

U svom završnom poglavlju, nazvanim “Kako čovek može (p)ostati individua u društvu”, Zagorka Golubović pokušava da odgonetne kako pojedinac, koji se ustvari ne rađa kao tabula rasa, već bar sa određenim genetskim dispozicijama, može da promeni svet koji, naročito onaj sitni deo koji pojedinac svakodnevno vidi, deluje “gotov” ili statičan. Većina će pokleknuti pod bremenom istorije i jednostavno se utopiti u svoje “sudbinski predodređene” društvene uloge, onom što se u knjizi naziva “gvozdenom nužnosti zakona istorije”. Autorka tvrdi da rešenje jeste moguće, iako (u trenutku pisanja knjige) nije postojalo analitičke literature koja pokazuje da li je i kako je moderno društvo otvoreno za emancipaciju ličnosti sada, kada su osnovne potrebe većine sveta zadovoljene. Naime, sa rešavanjem problema ljudskih prava, individue mogu da postanu i opstanu ličnosti mnogo lakše nego ikada pre u istoriji čovečanstva.

U poslednjem pasusu knjige autorka napominje da je jedan od zadataka moderne antropologije upravo da prouči i moderna društva sa svim njihovim elementima, uključujući i svih vidova ljudskosti koji u njima obitavaju.

Zagorka Golubović ovo delo definitivno podupire svoje misli obimnom građom iz više humanističkih nauka, što dokazuje njenu reputaciju kao svestranu antropološkinju, ali njen zaključak se, u ovom trenutku, čini očiglednim. Verujem da je autorka pripadala grupi naučnika koji su otvorili nove vidike u antropologiju, a možda čak i načinili da i antropologija postane “bipolarna nauka” onako kako autorka smatra čovekom “bipolarnim bićem”. Antropologija se, kako autorka kaže već u uvodu ove knjige, ne može smatrati ni prirodnom ni društvenom naukom, zato što je njen predmet, čovek, i prirodno i društveno biće. Sa druge strane, on je i društveno i socijalno biće, što znači da su i čovek, i antropologija koja ga proučava, dvostruko dvostrani, kao prirodni i društveni (biće i nauka), ali i društveni i individualni. Ovo i jeste bio autorkin cilj pisanjem ovog dela, da usresredi proučavanje čoveka onako kako se i čovek sam konstituiše, istovremeno u društvenoj i individualnoj sferi.

Literatura:

Golubović, Zagorka. 1997. Antropologija u personalističkom ključu, Valjevo: Valjevska štamparija