Autorka: Tamara Zavođa
Uvod
U ovom radu ću prikazati prva tri dela knjige ''Teorije o etnicitetu''.
Knjiga se bavi analizom teorija o etnicitetu, o problemima imigracije, kao i o
izrazima kojima se te teorije koriste, njihovoj problematičnosti i
upotrebljivosti. U uvodu knjige autori se posvećuju problemu imigranata u Francuskoj.
Imigranti su u društvu prikazani kao beskorisni članovi društva, oni
predstavljaju pretnju za francuske radnike time što im ''otimaju'' poslove, kao
i problem za celo društva time što su samo još jedna gladna usta više. Za
razliku od anglosaksoniskih društava koja imigrantima daju zvaničan status na
osnovu rase ili etnicieta, Francuska se uzdržava od toga da građane razlikuje
po rasi, veri ili etničkoj pripadnosti. Zbog takvog odnosa pojam etnicitet koji
je vrlo prisutan u anglosaksoniskim društvenim naukama ne može se koristiti u
analizi francuskog društva.
Etnicitet: nov pojam za nov
fenomen?
U francuskoj nauci izraz etnicitet počinje da se koristi tek početkom
devedesetih godina, on se javlja u radovima o imigraciji,rasizmu, nacionalizmu
i urbanom nasilju. Uporno odbijanje da se prihvati pojam koji je toliko učestao
u anglosaksonskim društvenim naukama počev od sedamdesetih godina može imati
veze sa manjkom zanimanja francuske društvene nauke prema međuetničkim odnosima
kao i o problemu manjina.
U svom prvobitnom engleskom značenju, pojam etnicitet označava pripadnost
grupi koja nije angloamerička. Prve teorije koje pojam etniciteta ne
upotrebljavaju kako bi označili etničku pripadnost su one od Valsterna i
Gordona. Oni ovom pojmu pripisuju značenje osećanja pripadnosti jednom narodu.
Brzo širenje pojma etnicitet može se povezati sa naglim porastom tenzija
''etničkog'' karaktera. Ove tenzije su izbijalne istovremeno i u industrijskim
društvima i u zemljama Trećeg sveta. Grili je 1974. godine procenio da su
ovakvi tipovi konflikta nakon drugog svetskog rata izazvali smrt oko dvadeset
miliona ljudi. U tom periodu, pojam etniciteta se nameće kako bi protumačio ono
što je zajedničko ovim naizgled nespojivim konfliktima. Ono što im je
zajedničko jeste to da se u ime svoje etničke pripadnosti pojedine grupe
međusobno suprotstavljaju. Ono što se tada dešava je da etnička grupa počinje
da konkuriše klasi. Bras navodi da je etnička zajednica forma socijalne
organizacije alternativna u odnosu na klasu, dok je etnicitet forma
identifikacije alternitivna u odnosu na klasnu svest.
Studije o etnicitetu postaju toliko rasprostranjene da pokrivaju sve
kontinente kao i ogroman broj različitih problema i fenomena. Sedamdesetih
godina sve je više poziva naučnicima da se bave etnicitetom u svetskoj
perspektivi, kao na primer, časopis u specijalnom izdanju pod naslovom
''Ethnicity and Nationalism in the World Perspective'' koji su priredili Bras i
Van den Berg 1976. godine. Vrednost pojma etnicitet se ogleda u tome što on
dopušta da se u vezu dovedu problemi koji su dosad smatrani potpuno različitim,
kao što su na primer tribalizam u Nigeriji, komunalizam u Indiji ili jezički
sukobi u Kanadi, navode autori.
Etnicitet i modernost
Veliki broj istraživača u modernosti više ne uočavaju pojavu
jednoobraznosti i individualizma, već poojavu doba etničkog nacionalizma i rasizma.
Etnicitet se u toj perspektivi posmatra kao savremen fenomen koji se koristi za
otpor upućen modernizaciji. Umnožavanje kontakata koji su povezani sa
modernizacijom, javlja se kao činilac koji olakšava pomaljanje
partikularističkih identiteta, iako je dugo smatrano glavnim činiocem
uniformizacije i asimilacije. Berger navodi primer Bretonaca. Nakon Drugog
svetskog rata kada su počeli da otkrivaju Francusku, Bretonici su počeli da
shvataju postojanje njihovog pripadaju jednog pojedinačnog, bretonskog identiteta.
Slična situacija se dešava, kako navodi Van den Berg, kada se homogene nacije, koje
su bile takve preko dva veka, pobune i traže nezavisnost pod parolom: ''Ako
ostrava Fidži mogu da steku nezavisnost, zašto ne bi mogla i Škotska?''
Etnicitet kao nova paradigma u društvenim naukama
Za neke autore pojam etniciteta bi označava zaokret u pravcu novih
teorijiskih i empirijskih pitanja u društvenim naukama, dajući im novo područje
istraaživanja.
Raspon koji ovaj pojam poseduje na polju društvenih nauka, kao i rasprave
koje on izaziva prevazilazi etnički predmet i doprinosi reviziji ranijih
paradigmi koje su zasnovane na klasičnoj dihotomiji Gemeinschaft/Gesellschaft. Priznanje koje etničke veze dobijaju u modernim društvima osporava već postojeću
tezu o ''sumraku zajednice'', koji je izazvan trostrukim dejstvom urbanizacije,
industralizacije i birokratizacije, kako navodi Stein. Skiner navodi da su se
etničke grupe formirale i transformisale pod dejstvom migracija, osvajanja i
trgovine, dok su grupni identriteti bili relativni i promenljivi.
Izrazi ''pleme'' i ''tribalizam'' su oštro kritikovani zbog stereotipa
kojima su preopterećeni u pogledu Afrikanaca, pa veliki broj antropologa
predlaže da oni budu smenjeni u korist izraza etnija i etnicitet, za koje se
smatra da se odnose na sva društva. Kada se to uzme u obzir, pojam i etnicitet
predstavlja jedinstvo jednog univerzuma i sveprisutnog fenomena, sa kojima se
susrećemo i kod razvijenih, i kod nerazvijenih naroda, u prošlosti i u
sadašnjosti. Ovo je objasnio Koen.
Rasa,etnija, nacija
Rasprave u XIX veku
Pojam etnija je neko izvesno vreme početkom XX veka bio mešan sa srodnim
pojmovima, kao što su narod, rasa ili nacija. Vašer de Lapuž, kako sam navodi,
je smislio reč etnija kako bi ukolnio zabludu koja nastaje brkanjem rase, koja
za njega predstavlja simbiozu morfoloških i psiholoških odlika, i oblika
grupisanja ljudi koji se zasniva na duhovnim vezama. Ova dva pojma se gotovo
suprotstavljaju jedan drugom. Ove grupe se ne mogu povezivati ni sa nacijama.
Solidarnost koja je uspostavljena putem nacije nastavlja da postoji čak i kada
se ona raspadne. Nacija ne sme uzimati pravo na stanovništvo koje bi joj
pripadalo na osnovu jezika i rasne srodnosti.
Veber pravi jasniju razliku između rase, nacije i etnije. On rasnu
pripadnost razlikuje od etničke prema činjenici da je rasna pripadnost zaista
zasnovana na zajedničkom poreklu, dok se etnička grupa zasniva na zajedničkom
verovanju u zajedničko poreklo. Nacija je takođe utemeljenja na verovanju, ali
se od etničke grupe razlikuje putem strasti koja je u vezi sa željom za
političkom moći. Veber dalje navodi činioce koji učestvuju u obrazovanju
etničkih zajednica; jezik i religija imaju vrlo značajnu ulogu- one omogućavaju
bolje razumevanje osoba u zajednici.
Etnički identiti se uprkos raširenom verovanju, zasnivaju na razlici, a ne
na sličnosti. Ova ideja podrazumeva međusobno suprotstavljanje a ne
izolovanost, kako bi se uspostavile etničke granice.
Rasa i etnija: trajno brkanje
pojmova
U svome savremenom značenju, pojam rasa podrazumeva opažanje fizičkih
razlika ukoliko one utiču na status pojedinca i grupa, kao i na društvene
odnose. Uspeh reči etnija u francuskim društvenim naukama postoji zato što ona
daje mogućnost da se izbegne nelagodnost koju izaziva biološka konotacija reči
rasa. Međutim trenutno reč etnija ima lošu reputaciju, upravo zato što je samo
reč zamena za reč rasa.
Nacija i etnicitet: nova
pitanja i nove zabune
Etnicitet upućuje na narode kao na nove, potencijalne nacije, odnosno na
entitete koji su na prethodnom stupnju obrazovanja nacilonalne svesti. Prema
tome etnicitet je onda samo deskriptivna i objektivna kategorija, dok je nacija
subjektivna svest nekog naroda.
Razlikuju se dva tipa strukture- tradicionalna društva i industrijska. Već
kod Dirkemovih društava mehaničke solidarnosti postoji društvena podela rada.
Ali u takvim društvima niko nije mario za kulturu, jer je ona odavno spojena sa
vazduhom koji se diše, kaže Gelner. Situacija je potpuno drugačija u
industrijskim društvima. Zahvaljujući migracijama i kontaktima sa drugim
narodima, čovek otkriva da je kultura njegov najdragoceniji posed.
Etnija i nacija su dva različita pojma, ali imaju jednu zajedniču odliku,
one su sposeobne da održavaju osećanja jedne zajednice putem zajedničke
istorije, navodi Smit. Hobsbam navodi da je nacionalizam jedan politički
program, dok etnija, ma šta god bila, nema političku konotaciju. Tačno je da se
nacionalizam poistovećuje sa etniciteteom kako bi uspeo osnuje naciju u
zajedničkom kontinuitetu, i kako bi ospeo da zasnuje i održi osećanje ''nas''.
Šta je etnička grupa?
Etnija, ''utvara'' na koju se
poziva etnologija
Izraz etnija, u sadašnjem kontekstu, se upućuje na primitivna društva.
Nikolas navodi da je ovaj izraz ostao jedan od najnejasnijih u rečniku
društvenih naroda.
Etnologija više nije nauka o etnijama. A etnija predstavlja ''utvaru'' zato
što i dalje opseda kartoteke antropologa u kojima se etničko razvrstavanje
nameće kao sam okvir istraživanja.
Klasifikacija etnije: pokušaji kulturne antropologije da
objektivizuje etničku grupu
Nailazilo se na dosta poteškoća prilikom ovog pokuušaja. Prva poteškoća je
izbor odgovarajućih kriterijuma za definisanje jedne takve jedinice.
Kriterijumi koji se najčešće prihvataju su: jezik, ekonomska nezavisnost,
etnonimijia, politička organizacija, terotorijalna omeđenost. Oni se kod
različitih naroda mogu i kombinovati na različite načine. Za
brojne autore, jezik je ključni kriterijum, dok kod drugih on ni ne postoji.
Pomoću pojma cult-unit, Narol
pokušava da definiše grupu koja je nosilac kulture. Ovaj pojam je definisan kao
populacija koja deli istu teritoriju, služi se u svakodnevnom životu istim
jezikom i pripada istoj državi. Na kraju, Sauthal se pita da li je zaista
potrebno uložiti toliki trud da bi se i dalje održavala jedna ista pojmovna
zabluda.
Empirijska evidencija nasuprot ''naivnosti'' etnologa: Lič,
Moerman, Bart
Prva naivnost sastoji se u verovanju da je uopšte moguće definisati etničku
jedinicu putem pojedinih crta. Nije moguće uspostaviti potpuno podudaranje
između kulturne jednoobraznosti i plemenske jedinice, s obzirom na to da prva
može biti ili uža ili šira od druge.
Druga naivnost sastoji se u verovanju da u osnovi etničke raznovrsnosti
počiva geografska i društvena izolacija. Međusobno prožimanje i zavisnost grupa
treba posmatrati kao uslov održavanja etničkog identiteta, a ne rušenja istog.
Treća naivnost ispoljava se u verovanju da važi jednačina po kojoj se jedan
etnički naziv izjednačava sa jednim načinom života, jednom grupom.
Od ''imigranta'' do ''etnika''
Imigranti u ''Yankee City'' serijama
Proces spajanja imigranta sa nacijom u koju je došao ide prema strukturi-
kompetencija, konflikt, adaptacija i na kraju asimilacija. Asimilizacija se sve
više uviđa kao proces uniformizacije, ova uniformizacija postoji kroz
prilagođavanje imigranata novoj sredini. Najčešće se tvrdi da je za integraciju
u globalno društvo neophodno slabljenje etničkih veza.
Kriza teorije modernizacije
Rađanje novog etniciteta zasnovanog na iskustvu života u Sjedinjenim
Američkim Državama, prvi su primetili autori Glazer i Monihan. Horovc ukazuje
na ''paradoks etniciteta''- kada etnicitet biva lišen kulturnog sadržaja koji
poseduje, kada se pluralizam prihvati, etnicitet opet dobija na značaju.
Postoji ''Hansenov zakon''; on kaže da etnički identitet imigranata u drugoj generaciji
teži da bude odbačen, dok u trećoj generaciji teži da bude ponovo uspostavljen.
Na ideološkom planu asimilacija nestaje pred pojavom ''kulturnog
pluralizma'' koji uzdiže sliku američkog društva koje uspeva da održi kulturne
identitet svih naroda uključenih u njega.
Savremeni etnicitet ne treba analizirati kao oznaku kulturnog nasleđa, već
kao odgovor na organizacione potrebe koje su probuđene u aktuelnom položaju
imigranata u američkom društvu.
Etnička grupa pod znakom
pitanja
Sredinom XX veka izraz etnička grupa se koristila da označi nacionalne
grupe stranog porekla. Do preokreta je došlo sedamdesetih godina kada se
etnicitet počeo smatrati opštom kategorijom društvenog života. Prema tome,
izraz etnička grupa mora se primenjivati podjednako na sve savremene oblike
manjinskog grupisanja, u odnosu na nacionalni okvir, bez obzira na kojoj strani
sveta se javljaju.
''Predmet teorija o etnicitetu jeste izučavanje procesa
konstruisanja etničkih razlika i oblika interakcije u kojima članovi deluju kao
članovi etničkih grupa.''
Zaključak
Autori su navodili veliki broj teorija o etnicitetu, veliki broj problema
sa kojima se te teorije susreću, kao i veliki broj primera. Da bi uspeli da
objasne potrebu za tolikim brojem teorija, autori definišu i nabrajaju razne
druge definicije pojmova etnija, nacija i rasa. Svi ovi pojmovi, zajedno sa
etnicitetom su toliko apstraktni da se ne može primeniti jedno značenje na
njih. Slažem se sa autorima da je za izgradnju etničkog identiteta potreban
kontakt van pojedine zajednice. Ukoliko ne bismo znali šta se nalazi oko nas, i
da postoje i drugi načini pored naših, kako bismo onda znali da cenimo ono što
imamo? Ono što nas razlikuje od drugih počinje da se prihvata i ceni u većoj
meri kada je ugroženo, nego kada je ušuškano u zajednici.
Literatura:
Putinja Filip i Žoslin Stref-Fenar. 1997. Teorije o etnicitetu. Beograd: Čigoja štampa