Autor: Goran Janjušić
Uvod
Prosvetiteljstvo i romantizam, kao dve suprotstavljene struje mišljenja su različito delovale na srpski narod,
koji je u tom periodu, (nakon oslobođenja od osmanske vlasti),
"vapio" za promenama u gotovo svim dometima društva i kulture. Obe
filozofije, iako nisu krenule u isto vreme da deluju na naš narod iz tog perioda, ostavljale
su svoje tragove u društvenoj, kulturnoj i političkoj sferi. Uticaj
prosvetiteljstva i romantizma unutar našeg naroda odvijao se spontano, ali obe
struje su na neki način uspele da podele mišljenja ljudi, sledeći najpoznatijeg
pobornika srpskog prosvetiteljstva, Dositeja i sa druge strane, najistaknutijeg
romantičara Vuka Karadzića. Kroz obradu različitih društvenih institucija,
srpsko prosvetiteljstvo je uspelo da iznedri jedinstvenu idejnu platformu koja
je nosila jak reformistički karakter, zadatak je bio da se istakne značaj nauke
i obrazovanja u cilju prosvećivanja i intelektualnog napretka društva. Sa druge
strane imamo romantizam, čiji je cilj da oživi narodni duh, kroz buđenje svesti
o tradiciji, običajima i religijskoj doslednosti.
Indirektan sukob koji se
odvija između romantičara i prosvetitelja, možemo pratiti kroz mnoga pisana
dela istaknutijih pobornika oba pravca. Dela romantičara koja se ogledaju kroz
pisanje narodnih pesama su plasirana srpskom seljaku kao ciljnoj grupi, dok
dela prosvetitelja koja imaju naučni prizvuk (istorija, geografija, fizika) su
bila namenjena mladim ljudima u fazi školovanja. Oba pravca, svoja uporišta su
pronašla kroz učenje iz knjiga stranih, zapadnih i istočnjačkih teoretičara
kulture, te tako prosvetiteljstvo na čelu sa Dositejem svoje definisanje
društva iznosi kroz uticaj, terezijansko - jozefinističkih reformi,
pravoslavnog sveštenstva koje je širilo rusku holsastiku i kroz francusku
materijalističku filozofiju. Romantizam sa druge strane, koji potiče iz Nemačke
je širio termine i nauku o narodu- etnologiju.
U
ovom radu, pokušaću da prikažem delovanje oba pravca, koje se ispoljavalo
direktno na podsticanje naroda za naukom sa jedne strane, dok sa druge strane
imamo "buđenje" i svest o narodnom duhu i negovanjem srpske
tradicije, koju su romantičari širili.
Prosvetiteljstvo u očima Dositeja
Dositejevo
zalaganje za idejnu platformu srpskog prosvetiteljstva, možemo razgraničiti na
nekoliko oblasti kojima se posvetio ovaj filozof. Pitanje postanka društva i njegovog
razvoja, shvatanje
odnosa između pojedinca i kulture, struktura shvatanja o štetnosti običaja,
shvatanje nauke kao bitnog segmenta u prosvećivanju, su glavna pitanja koja su
obeležila srpsko prosvetiteljstvo u datom periodu.
Pitanje postanka društva je značajno pitanje kojim se
bavila filozofija prosvetiteljstva. Najistaknutiji poborac tog pravca kod nas
je Dositej Obradović kod koga, da bismo bolje sagledali njegov stav o
postojanju pradruštvenog stanja, moramo prvo razmotriti tri važne činjenice
koje se uočavaju u Dositejevim delima:
-stav Dositeja se direktno suprotstavlja Rusoovom
shvatanju.
-stav Dositeja je iznet u preradi „Etike“ Frančeska
Soave što je uslovilo paralelna razmatranja ovog problema ova dva autora.
-pitanje određenja postojanja pradruštvenog stanja.
Shvatanje poslednje stavke se jasno vidi da je u
konfliktu sa shvatanju Rusoa gde Dositej odlučno poriče postojanje svakog oblika pradruštvenog
stanja u kome bi čovek bio usamljen i izdvojen. Ovakav stav Dositej zastupa jer
smatra da društva postoje iz tri razloga: iz čovekove urođenje potrebe za
udruživanjem, iz potrebe za uzajamnim pomaganjem i iz sklonosti prema suprotnom
polu. "Potreba koju ljudi jedan od drugog imadu, vzaimna među njima pomoć
običaji i prirodno sklonjenije i uslaždenije jednog pola s drugim, sostavljaju
među istima sodružestva, najpre familije, a zatim bližeg srodstva i
opšestva" (A. Stojković, Filozofski pogled Dositeja Obradovića, Beograd,
1980, 82.)
Dositejevo shvatanje odnosa pojedinca i kulture se
ogleda u Dositejevom članku objavljenom u časopisu "Mezimac" pod
nazivom, "Je li čovek makina ili nije"? Postoji više tumačenja ovog
članka. Pojedini autori su zastupali stav da Dositejevo neslaganje o
čoveku-makini proističe iz njegove negacije toga da se čovek nahodi samo po
svojim prirodnim nagonima, što je rezultat njegovog religijskog vaspitanja.
Ipak, kako je to dobro primetio Deretić, Dositejev stav predstavlja reakciju na
delo Lametrija "Čovek mašina". Pošto se teorijski obračunao sa
Lametrijevim stavom, Dositej je izneo glavne uzroke koji čoveka ponekad
poistovećuju sa sa mašinom.
Pošto se teorijski obračunao sa Lametrijevim stavom,
Dositej je izneo glavne uzroke koji čoveka ponekada poistovećuju sa mašinom:
vaspitanje, temperament, imitacija, moda i običaji.
Iz Dositejevih stavova možemo zaključiti da njegova
filozofija ima jak difuzionistički karakter. Samim tim sto negira postojanje
čoveka kao izdvojene jedinke, on naglašava potrebu za udruživanjem, odnosno
difuzijom dve grupe naroda koju sačunjavaju pojedinci. Iz ovakve paradigme,
možemo zaključiti da je Dositej nagovestio jedan novi pravac koji je kasnije, u
modernoj antropologiji nazvan kao difuzionizam. Dositej takođe pokušava da
razbije spregu između čoveka i mašine, tako što beži od frojdovske teze, da se
čovek kao ljudsko biće nahodi samo po svojim prirodnim nagonima.
Dositejeva kritika praznika se uočava u „Sovjetima“,
gde se poziva na jevanđelja govoreći da su praznici samo izgovor da se banči i
pijanči, arče materijalni resursi i pojavi razuzdanost koja vodi ka razvratu,
pijanstvu i nasilju bez religijske funkcije. Naime,
njegova teorijska kritika, srž njegove misli jeste kritika običaja uopšte koja
na praktičnom planu poprima oblike kritike nehrišćanskih verovanja, odnosno
paganskih rituala i kritiku hrišćanskih praznika. Izvori za ovakve kritike se
uočavaju u korenima filozofije evropskog prosvetiteljstva, a to su pravoslavna
sholastika i terezijansko-jozefinističke reforme. Da bi se dublje shvatio značaj Dositejevog dela, potrebno
je dihotomiju običaj – razum prošiti. Razum, prema Deretiću, poseduje osobinu
prirodne osnove kritičkog rasuđivanja, dok se sa druge strane nalaze običaji
kao način usvajanja tradicije. Poistovećujući pojmove razum sa priroda i pojam
običaj sa kultura dobijamo dihotomiju priroda – kultura. Međutim, mora se
razjasniti da priroda koju Dositej vidi kao prirodu razuma je kultura koja je
obrađena i humanizovana, dok je ona divlja negativna i to je kultura običaja.
Ovde se ponovo vraćamo na kontrast razum – običaj što je centar etnološke misli
Dositeja Obradovića, osnovu njegove teorijske misli, a ta se misao bavi
problemom prirode i postanka običaja, što su pravi etnološki problemi. Takođe
kroz ovakvu analizu Dositejevog doprinosa dolazimo do razrešavanja problema
sagledavanjem osnovnih determinanti ljudskog ponašanja.
"Neposredno pred početak reformi, tj. pre 1769 godine, Srbi su slavili 109 praznika, tri dana Božića, dva dana Vaskrsa, Spasovdan, dva dana Duhova, 50 nedelja ili ukupno 167 dana, uz to još i dvanaest mladih petaka sredorusu sredu i neke ženske svece, što zajedno čini pola godine" (L. Mirković, Heortologija, Istorijski razvitak i bogosluženje praznika pravoslavne istočne crkve, Beograd, 1961, 20). Dositej se zalagao direktno da smanji broj neradnih dana, govoreći da su to dani posvećeni brojnim ne hrišćanskim praznicima i običajima. Smanjenjem crkvenih dana kojim se praktikuje post, ljudi bi se fokusirali na rad, gde bi i samim tim podsticali ekonomski razvoj.
Jedno od velikih značaja Dositeja Obradovića jeste to
što se zalagao za otkrivanje saznajnih ciljeva nauke. Kao jednu od nauka koja
bi mogla doneti veliku korist narodu on navodi istoriju koja ne bi prestavljala
samo puko nabrajanje istorijskih činjenica, ličnosti i događaja, već koja bi
išla ka tumačenju uzroka takvih događaja, odnosno, cilj je da se sazna zašto se
nešto u istoriji desilo na jedan, a zašto ne na drugi način. Dakle Dositejev se
doprinos ogleda u tome što je ukazao na saznajne ciljeve nauke uopšte i težnju
ka ispitivanje determinističkih odnosa i data kritika čiste deskripcije. Ono u
čemu se Dositejev epistemološki stav kosi sa romantičarskom paradigmom jeste
utvrđivanje opštih zakona i ispitivanje determinističkih odnosa, dok su
romantičari težili na poznavanju naroda, što je cilj etnologije, a njena
društvena uloga se ogleda u njenoj angažovanosti da reši nacionalno-politička
pitanja.
Ukoliko se epistemološke postavke rezimiraju onda se
vidi da se traga za zakonima u nauci. Opšte postavke je postavio Dositej,
Janković i Stojković nastavili na prirodno-naučnim, a Solarić na geografskim.
Sve se zasnivalo na otkriću opštih naučnih zakona.
Celokupna koncepcija srpskog prosvetiteljstva na čelu
sa Dositejem Obradovićem, ne zasniva se samo na radu radu pomenutog filozofa.
Sledbenici Dositeja poput, Pavla Solarića istaknutog geografa, Joakima Vujića,
geografa i terenskog istraživača, uspeli su da daju posebno viđenje odnosno
plan na konstituisanju jedinstvene prosvetiteljeske idejne platforme.
Prosvetiteljstvo čini sve da u prvi plan istakne
značaj učenja, tako što stavlja akcenat na dela stranih autora koja se bave
određenim humanističkim naukama. Znanjem se šire vidici, čitanjem i
prepisivanjem se neguju i čuvaju značajna dela koja mogu dosta doprineti
srpskom narodu, prevođenjem knjiga narodu se nudi mogućnost da na svom jeziku
spoznaju mnoge korisne stvari u oblastima istorije, geografije, fizike, itd.
Cilj prosvetiteljstva je, oslobađanje od konzervatističkih okova, kao i
prevazilaženje primitivnih čovekovih potreba za praznikovanjem paganskih, ne
hrišćanskih običaja. Do naučne istine se dolazi analizom iskustva u filozofiji
i eksperimentom u prirodnim naukama. Načela evolucionizma, geografski,
ekonomski, socijalni i istorijski determinizam, faze razvoja ljudskog društva,
su neke od ideja prosvetiteljstva, koje su se razvijale kroz rad pomenutih
sledbenika Dositeja Obradovića. Ideje prosvetiteljstva u svojim osnovnim
postavkama, razrađene su u filozofskim učenjima, Dekarta, Loka, Voltera, Rusoa,
francuskim materijalista Didroa, Holbaha i Lametrija. Sadržaj našeg
prosvetiteljstva u osnovi nije isti ako ga uporedimo sa prosvetiteljstvom koje
se širilo van granica naše zemlje, ali ipak glavna načela su ostala i kao takva
predstavljala su stub modernog prosvetiteljskog učenja. Postizanje racionalnog
mišljenja, bio je krajni cilj kome su težili i naši prosvetitelji. Ono što će
čoveku otvoriti vidike i načinitiga zdravorazumskim bićem je upravo filozofija
prosvetiteljstva Dositeja Obradovića, koji je bitno uticao na tadašnje stanje u
srpskom društvu.
Romantičarski poduhvat Vuka Karadzića
Kao što sam već pomenuo
na početku ovog rada, koreni naše etnologije proizašli su iz dva
potpuno različita pravca koja su se sukobila u 19. veku: prosvetiteljstvo i
romantizam.
Vesti o udaljenim narodima sveta kroz putopise
moreplovaca, kombinovane su sa filozofijom prosvetiteljstva koja je doprinela
ustanovljavanju antropologije (citat Kuka iz „Putovanja oko sveta“), dok je
romantizam, potekao iz Nemačke, širio termine i nauku o narodu – etnologiju.
Opšte ubeđenje romantizma je ideja o narodnom duhu
koji se manifestuje kroz običaje koji leže u narodu, a taj narodni duh dalje
doprinosi stvaranju celokupne kulture jednog naroda i da on počiva na tome da
ta kultura ne sme biti tuđa, kao ona što se uočava u srpskim gradovima već koja
leži u srpskom selu, gde su romantičari smestili svoja istraživanja narodnog
duha. Cilj je negovanje tradicije kao prave vrednosti jednog naroda. Bez
očuvanja običaja i tradicije, gubi se identitet naroda i na taj način društvo postaje
neodrživo. Romantizam je svog junaka video u liku Vuka Karadžića koji je svoju
ideologiju bazirao na netrpeljivosti prema Dositeju koji je težio da iskoreni
srpske verske svetinje kroz njegovu reformu crkve. Jedan od napada na
prosvetiteljstvo je i recenzija knjige Milovana Vidakovića „Ljubomir u
Jelisijumu“ gde govori da su jezik, vera i običaji duša srpskog naroda, ono što
je prosvetiteljima najviše bilo mrsko. Vuk kao ljubitelj narodnog stvaralaštva
se suprotstavio Dositeju, antitradicionalisti. Od svih prosvetiteljskih ideja,
romantičari su prihvatili samo jednu – zahtev za narodnim jezikom što je bila
jedna od tri najznačajnije stvari koji čine jedan narod. Žestoka borba za
očuvanje i veličanje srpskih običaja se oštro protivi Dositejevom shvatanju i
oličavalo je ono što je Srbima u tom vremenu trebalo – svest o nacionalnom
identitetu. Romantizam zato nailazi na dobar odjek kod nas, pošto je veličao
borbu za oslobođenje od Turaka u periodu od 1804. do 1815. godine. Jovan
Skerlić piše da su Srbi strasno voleli istoriju, ali ne onu pravu, već
idealizovanu i liričku, opevanu u pesmama.
Početak Vukove romantičarske borbe je bilo skupljanje
narodnih pesama. Kao podstrek za širenje takvih ideja Vuku je pružio Jernej
Kopitar, slavista pod velikim uticajem Herdera, a isto i Jakob Grim, pisac
bajki. Prvo Vukovo takvo delo je bila „Pjesnarica“ iz 1815. godine u kome se
ogleda živost i lepota narodnog jezika. M. Radovanović je pisao da je Vuk
jednim delom bio i realista, a ne samo romantičar jer je prikazivao
patrijarhalnog srpskog seljaka koji je bio živa stvarnost. Međutim, Vuk je bio
realista samo sa stanovišta objektivnosti podataka, ali čisti romantičar sa
stanovišta klime i jačanja nacionalne svesti.
Istorijsko-pravna
škola isticala je ulogu narodnog duha na kome se formira pravo. Narodni duh se
manifestuje u običajnom pravu koje za istorijsko-pravnu školu predstavlja
jedino moguće pravo. Valtazar Bogišić je izučavao rimsko pravo kod kojeg je
osnova bila običajno pravo. Osim klasičnog prava na njega su uticali prava
Surovjeckog, Rakovjeckog, Mačejovskog i drugih, takođe romantičarska i
Bogišićev „Opšti imovinski zakonik“ je inspirisan ovim pravom. Za Bogišića ne
možemo reći da je etnolog u pravom smislu jer je njegovo pravo poslužilo za
izradu zakonika, a ne za naučne svrhe. Idealizacija običajnog prava nalazi
izvor u srpskom selu gde se običajno pravo i stvara, time se suprotstavljajući
gradskoj sredini.
Drugi teorijsko istraživački pravac je
antropogeografija Jovana Cvijića. Ovo je delo, za razliku od prethodnih
njegovih dela, sistematizovano i zaokruženo, zasnovano na teorijskim i
metodološkim poduhvatima. Ipak, i kao takvo ostalo je predmet kritike koja je
govorila da je njegovo delo služio u geopolitičke svrhe da se istakne uloga
Srbija u stvaranju jugoslovenske države. Delo o kojem je reč nosi naslov
„Balkansko poluostrvo“. U ovom etnopsihološkom delu Cvijić idealizuje dinarski
tip koji nosi odlike cele Srbije i da su upravo Srbi tako dostojni velikom
zadatka nacionalnog oslobođenja. Drugi uticaj etnopsihologije romantičarske
škole jeste određivanje nacionalnih granica na osnovu rasprostranjenosti
pojedinih etnoloških elemenata. Iako je to područje manje podložno kritici od
etnopsihologije ono opet dovodi u pitanje objektivnost proučavanja. Ova istraživanja
nisu bila zasnovana na poznavanju osnovnih psiholoških elemenata, pa je tako
polemika sa ovim shvatanjem bila nemoguća pošto je vrlo brzo stavljena u
ćorsokak, ali ono što se danas ne naglašava eksplicitno, a ipak je prisutno,
jeste upravo određivanje etničkih granica na osnovu rasporeda etnografskih
elemenata.
Svakako da je Vukovo delo značajno, ali ono je našlo
svoj nastavak i u njegovim sledbenicima koji su širili njegove ideje. Neki od
njih su čak prvo i bili prosvetitelji, kao i Vuk Popović i Vuk Vrčević. Vuk
Popović je bio sledbenik Dositeja, a onda je počeo rad na skupljanju istih onih
običaja koje je Dositej kritikovao, ali kada mu je Karadžić to zatražio on je
imao negativan odgovor. Petnaetak godina kasnije Popović je bio žestok poborac
romantizma i objavio je „Grbaljski statut“ koji se smatra falsifikatom, pošto
je Popović građu prikupljao u sredini gde postoji velika sloboda improvizovanja
pa ni sam Popović nije bio svestan mistifikacija koje je činio. Međutim, ovakvi
falsifikati su bili česti u periodu romantizma.
Junaci pobede nad prosvetiteljstvom su bili Vuk
Karadžić i Vuk Vrčević. Kasnije su njihove ideje nastavili sledbenici poput
Milana Milićevića i Luke Grđića – Bjelokosića. Kritika njihovog je bila ta da
su se upuštali u prikupljanje etnografske građe sa malo ili nimalo neophodne
stručne spreme.
Sukob između
prosvetiteljskih ideja i romantičarskih paradigmi u Srbiji tokom 19. veka
Prosvetiteljstvo, koje se zalagalo za
širenje naučnih ideja među "prostim" svetom nije naišlo na
razumevanje jer seoska sredina nije mogla da odgovori na to. U tom smislu,
Vukovo delo je bilo revolucionarno, koje je našlo mnogo bolju podlogu kod Srba.
Sagledavši tu činjenicu smatram da je bilo mnogo lakše prići seljaku i ponuditi
mu jednu narodnu pesmu, koja kod njega budi svest o održanju i jačanju narodnog
duha, kroz poštovanje tradicije i običaja, nego mu plasirati teorije fizike
koje nije mogao ni da razume. „ Srbija koju je opisivao Vuk Karadzić ili neki
putopisci sa samog početka veka bila je – Srbija seljaka”. (I. Kovačević, Istorija srpske etnologije I,
Beograd, 2001, strana br.28) Ovakva
etnologija formirana na romantičarskim osnovama je potisnula u drugi plan sve
druge vrste etnoloških proučavanja, pridajući preveliki značaj istorijskom nasleđu
i potragom za narodnim duhom. Na taj način Vukov rad je bio više delotvoran u
odnosu na rad i zalaganje Dositeja Obradovića. Ono što svakako spaja obe teorije
društva jeste prosvećivanje na jednom makro nivou. Prosvećivanje koje se vidi
koroz rad i dela Dositeja, ide u pravcu scijentizma (obožavanja nauke), dok Vuk
Karadzić svoje prosvećivanje vidi kroz očuvanje starina (tradicije, religijske
prakse, pesama, anegdota, umotvorina, narodnog jezika itd.), što mu uspeva
budući da je svoj rad direktno usmerio ka obnovi tradicionalnog.
Narodni duh, za koji su se
romantičari generalno zalagali, je politički koncept nacionalnog romantizma iz
18. veka. Prema Herderu, svaka nacija je morala da otkrije i održi svoj
“narodni duh”, kako bi se razvila svest o nacionalnoj kulturi. Mnogi
teoretičari romantizma su isticali preveliku važnost ovog fenomena, te su stoga
često tvrdili da društvo postaje neodrživo, ukoliko se tradicija i običaji ne
ustanove kroz poimanje narodnog duha. Romantizam kod Srba se širio spontano, najčešće
kroz književnu angažovanost. Rad Vuka Karadzića i njegovih sledbenika, Vuka
Popovića, Vuka Vrčevića i drugih se zasnivao na očuvanju srpske tradicionalne
književnosti, koja je tada bila idealizovana zbog različitih istorijskih
događaja koji su pratili Srbiju toga vremena. Ono što je našem narodu bilo
potrebno, u periodu između dva srpska ustanka, je upravo jačanje samopouzdanja,
a metoda kojim se to lako postizalo ustanovili su romantičari. Idealizovana i
opevana historija, veličanje srpskih svetkovina, očuvanje narodnog jezika su
elementi za konstituisanje romantičarske sveobuhvatne ideje.
Etnopsihologija, kao naučna disciplina,
postavila je sebi zadatak da kroz društvene institucije osvetli samu suštinu
“narodnog bića”. Glavni zadatak ovog pravca je, “malim narodima” dati veliku
“istorijsku ulogu”. Rešavanje nacionalnih interesa se bio glavni cilj. Srbi
etnopsihologiju uzimaju “zdravo za gotovo”, prihvatajući je bez imalo doze
skepticizm. To najbolje objašnjava profesor Kovačević:
“Etnopsihologija kod nas dobija zamah
i pokazuje svoju iracionalnost, tek u zakasnelom romantizmu druge polovine XIX
veka. Tipičan primer subjektivnosti sa mnogo konzervativne ideološke sadržine
predstavlja rad Alimpija Vasiljevića “ Psihološke osobine srpskog naroda” iz
1886 godine, u kome se srpski narod izdiže iznad svih ostalih na osnovu
njegovog “znanja”. (I. Kovačević, Istorija
srpske etnologije I, Beograd, 2001, strana br.29)
Politički razlozi, istorijske okolnosti, verska
doslednost, tradicija, jezik, ustanovljavaju romantizam, koji je i kod nas
zaživeo u svom punom svetlu. Nacionalna pitanja su se rešavala teorijama
etnopsihologije, a identitet se ustanovljavao kroz buđenje svesti o pripadnosti
jednom narou.
Za razliku od romantičara, prosvetitelji su
ponudili jedinstvenu idejnu platformu koja je u drugim evropskim zemljama
dovela do formiranja etnologije kao sveobuhvatne nauke o čoveku i kulturi. Kroz
rad Dositeja i njegovih najužih sledbenika, idejna platforma se ticala
uzročnosti i zakonitosti u društvu i prirodi, epistemološko konstituisanje
antropologije kao najopštije nauke o čoveku, ukazivanje na značaj komparativnog
metoda i izrazito izdvajanje etnografije kao zasebnu naučnu oblast.
Prosvetiteljski poduhvat Dositeja Obradovića se
direktno sukobljavao sa načelima romantičara. Etnopsihologiju kao takvu,
Dositej odbacuje i u prvi plan stavlja objektivnu etnografiju. Po pitanju
religije, prosvetiteljstvo radom Dositeja Obradovića pokušava da smanji veliki
broj praznika i postova. Problem je nastao onda kada je Dositej otišao korak
dalje, zalagajući se za zatvaranje crkve kao verske institucije i otvaranje
bolnica u crkvenim konačištima.
Zaključak
Dve potpuno oprečite teorije, delovale su na naš
narod tako da su više ili manje prihvaćenje u pojedinim segmentima. Obe su
imale zadatak da uvedu narod u jedan novi život, život koji će se razlikovati
od perioda osmanske vladavine. Prosvetitelji donose nešto novo, na prvu loptu
jako čudno ali ubedljivo, dok sa druge strane romantičari se trude da ožive tradicionalno,
ono što je pod Turcima bilo zaboravljeno i
izlizano. Čitanjemo ovog rada, svako bi pomislio da je romantizam taj
koji izlazi kao pobednik nad prosvetiteljstvom, ali to se ne sme uzeti kao
zaključak. Prosvetiteljstvo uvodi novine iz oblasti nauke i književnosti, koje
su kasnije urodile plodom mnogo više nego da početku. Prosvetiteljstvo nam
donosi takođe i brojne prevode poznatih klasika kada je upitanju nauka i
književnost, a etnologiju uzdižu na nivo naučne discipline koja je definisana
kao nauka o čoveku i kulturi. Nesumnjivo, ako sagledamo obe strane, pobednika
nema, pozitivan uticao oba pravca vidljiv je i danas.
Bibliografija
A. Stojković, Filozofski pogled Dositeja Obradovića,
Beograd, 1980
Mirković, Heortologija, Istorijski razvitak
i bogosluženje praznika pravoslavne istočne
crkve, Beograd, 1961
I. Kovačević, Istorija srpske etnologije I, Beograd, 2001
I. Kovačević, Istorija srpske etnologije II, Beograd, 2001