Etnopsihologija u srpskoj etnologiji

Autor: Bogdan Vukomanović

Uvod

            Ovaj rad će pokušati da da jedan kratak pregled etnopsiholoških dela u srpskoj etnologiji kao i da rasvetli njihov teorijsko-metodološki i epistemološki značaj, ali i doprinos nauci o karakteru naroda. Najveći deo ovog rada zauzimaće osvrt na dela Jovana Cvijića, Vladimira Dvornikovića i Gerharda Gezemana kao najpoznatijih i najviše pominjanih i kritikovanih dela u našoj etnopsihologiji, dok će se drugi, manji deo pozabaviti nekim drugim etnopsihološkim radovima i perspektivom koju jedna ovakva grana etnologije ima.

Romantizam u Evropi i njen uticaj na srpsku etnopsihologiju

            Srpska etnopsihologija kao nauka je nasleđe uzdizanja novog kulturnog i političkog pokreta koji je Evropu uzdrmao krajem 18. veka. Romantizam je, pored književnosti, umetnosti i muzike zahvatio i nauku. „Uspon romantizma u Evropi stvarao je uslove za formiranje nove naučne discipline - etnopsihologije koja je trebalo da rasvetli samu suštinu ‘narodnog bića’, da ukaže na sve njegove vrline (nedostatke pomogućstvu da prenebregne) i da postavi ‘naučni’ osnov za nacionalnu ekspanziju.“[1] Posledice ovog pokreta na etnologiju su bile te da su se sve više tražile specifičnosti za koje se smatralo da jedan narod i njegova kultura poseduju, nešto što je njihovo distinktivno obeležje u odnosu na druge. Kako Petar Džadžić lepo veli: „Romantizam je izoštrio opozije za svoj-tuđ, naš-stran, blizak-dalek, sveto-profano, svetlo-tama, belo-crno, visoko-nisko, zadržavajući prvi stav opozicije za ‘nas’ (naš narod), a drugi za ‘tuđe’, ‘tuđina’ (obično zagraničnom, oličenom nekom drugom nacijom).“[2]  Upravo takav pristup, isticanje suprotnosti između naroda je možda glavni razlog zašto se danas na srpska etnopsihološka dela gleda sa podozrenjem, budući da današnja etnologija i antropologija teže da prevaziđu kulturne razlike koje je romantizam naglašavao. Ideologija i politika su velikim delom ovu nauku videli kao šansu da se istaknu iznad drugih i tako svoje postupke i težnje opravdaju. Razlika je u tome što na prostorima Balkana, „začeci etnopsihologije, koja je više nego i jedna druga nauka bila pozvana da ispuni ‘nacionalni zadatak’ javljaju se i u okvirima opšteslovenskog pokreta“[3] Dakle, naša etnopsihologija je težila da premosti, negde da anulira, a negde da prikrije razlike koje su postojale između južnoslovenskih naroda i da doprinesu njihovom ujedinjenju u jednu jugoslovensku državu. Ono što je srpsku, ali i evropsku etnopsihologiju karakterisalo je bila potraga za „narodnim duhom“, pojmom koji nije bio jasno definisan i kao takav bio predmet brojnih kritika. Takođe, verovalo se da se „narodni duh“ može naći samo u seoskoj sredini za koju se smatralo da su se u njoj najbolje očuvali patrijarhalan način života netaknut životom varoši u kojoj su se stapale različite etničke zajednice. Tačnije, samo se u selu mogao naći „čist“ narodni duh i gotovo sva  srpska etnopsihološka proučavanja su bila obavljana na selu.

„Etnopsihološki trio“ - Cvijić, Dvorniković i Gezeman

            Najzapaženija dela iz oblasti proučavanja srpske i južnosloveske karakterologije predstavljaju radovi Jovana Cvijića Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje [4] (naročito se misli na drugi deo te knjige koji nosi naslov „Psihičke osobine Južnih Slovena“)[5], Vladimira Dvornikovića Karakterologija Jugoslovena[6] i Gerharda Gezemana Čojstvo i junaštvo starih Crnogoraca[7]. Poslednji od ove trojice je nemačkog porekla, ali ovde pominjem njegovo delo pošto je bilo pod uticajem Cvijićevog rada na proučavanju psiholoških osobina južnih Slovena i umnogome naliči njegovoj školi. Dalje ću pokušati da ukratko opišem njihova dela i metodologije.

            Jovan Cvijić i antropogeografska škola

            Jovan Cvijić je prvi kod nas koji je razmatrao psihičke osobine naroda. Njegova obimna studija Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje se u svom prvom delu bavi geomorfologijom ovih prostora i spada u oblast geografije, dok drugi deo pod naslovom „Psihičke osobine Južnih slovena“ predstavlja opis najraznovrsnijih psihičkih osobina slovenskih naroda na Balkanu. Njegovo je delo nastalo kao rezultat terenskog istraživanja, odnosno putovanja po Balkanu koja je sprovodio leti u periodu od 1887. do 1915. godine, tj. u vreme kada su se na ovim prostorima dešavale razne političke turbulencije. Dva dela ove knjige nisu toliko različite tematike i nisu nepovezana, budući da Cvijić ističe da: „Geografska sredina utiče ne samo na opšti tok istorije, na raspored raznih civilizacija, na migracije, na etničku podelu, položaj i tip naselja već isto tako neposredno ili posredno ona utiče i na psihičke osobine stanovništva“[8] Ovakav način posmatranja geneze i razvoja psihičkih osobina pod uticajem geografske sredine (reljefa, klime itd.) Cvijića je predstavio kao osnivača antropogeografske škole kod nas kog su sledili i neki drugi autori.

            Cvijić jasno razrađuje svoju metodologiju, a njegovi metodi su direktno posmatranje, metod psihičkih ili etnopsihičkih profila, metoda razlika između stanovništva zemlje matice i stanovništva zemlje kolonizovanja (što se naročito primećuje kod dinarskog tipa prilikom migracije stanovništva iz planinskih u ravničarske predele) i indirektno posmatranje (koje nije jasno odvojeno od direktnog, već podrazumeva i korišćenje drugih etnoloških, antropogeografskih i istorijskih podataka), a pored tih metoda, služio se proučavanjem materijalne kulture (nošnja, kuće, oblici sela), lingvističkim studijama (naročito dijalektikom), proučavanjem folklora, istorije, funkcionisanjem fiziološkog života, antropoloških osobina naroda i migracija.[9] Dakle, Cvijićev metod je u sebi sastojao proučavanje mnogih (ako ne i svih) aspekata kulturnog života da bi došao do potpunije slike psihičkih profila južnoslovenskih naroda, pri čemu je akcenat stavio na uticaj geografske sredine na ljudsko ponašanje, organizaciju prostora, razvoj psihičkih osobina itd. Takođe, u svom delu razmatra i kako razne osobenosti kulture i životne sredine utiču na druge aspekte života koji nisu nužno vezani za psihilogiju naroda. Tako kod Šumadinaca je objasnio kako je društvena i klasna struktura uticala na razvoj demokratskih osećanja[10], kod Dinaraca je uočio kako je okruženost prirodom doprinela zdravlju nervnog sistema stanovništva[11], a kroz erski dijalekat uočava sporost u narodnom govoru kao i uticaj reljefa na razvoj telesnog sastava[12].

            Na osnovu razlika u njihovom psihičkom životu, južne Slovene je podelio u četiri glavne grupe: dinarski, centralni, istočno-balkanski i panonski tip i u okviru njih izdvojio razne varijetete. Bilo bi jako zanimljivo pozabaviti se svakim od ovih tipova ponaosob, jer bi se tako dala preglednija slika i bolje uočile neke mane u Cvijićevom pristupu, ali ovde ću, zbog obima samog rada, dati samo sažet pregled. Naglasak je stavljen na dinarski tip koji je u svojoj prirodi violentan, a ta se violentnost razvila pod uticajem stalne istorijske borbe za nacionalnu slobodu, naročito za vreme viševekovne turske okupacije.[13] Centralni tip ima drugačiji mentalitet: „Zbog robovanja pod Turcima u ovome se tipu razvila potištena i niža klasa, raja. (...) Od mnogobrojnih rajinskih osobina centralnog tipa najviše padaju u oči one osobine koje potiču od moralne mimikrije.“[14] Dakle, ako se dinarski tip borio protiv turske okupacije, centralni tip se njoj povinovao. To je glavna suprotnost između ova dva tipa. Smatram da je to zapažanje logično i da ima smisla, ali reči koje se odnose na istočno-balkanski tip ne zvuče naučno i objektivno: „Bez sumnje se zbog ovoga nižeg društvenog položaja i ovoga prostačkog i čisto materijalnog života kod njih razvila ili ponovo oživela vrlo jaka sebičnost koja često ide do gramzivosti. Ovo je osnovna crta kod Bugara.“[15] Istočno-balkanski tip se uglavnom opisuje kao bugarskog etničkog sastava i više bih rekao da je ovakav opis tog tipa prouzrokovan time što je ova knjiga nastala par godina nakon Drugog balkanskog rata gde su Bugari, kao protivnička strana nacrnjeni kao ljudi koji „ne cene viteška dela i smatraju ih za detinjariju“[16]. Tu bi se i moglo zameriti Cvijiću za svojevrsnu politizaciju, jer se težilo da se nakon završetka Prvog svetskog rata ugrabi što veća teritorija na uštrb Bugarske, naročito kada se ima u vidu da je ocenio da su propali pokušaji da se Bugarska uključi u jedinstvenu južnoslovensku državu[17]. Čak i dalje Cvijić produbljuje taj jaz govoreći: „Najznatnija je razlika između zapadnih i istočnih Južnih Slovena, između Srbo-Hrvata sa Slovencima na jednoj, i Bugara na drugoj strani.“[18] Takođe, čitajući Cvijića, nalazim da je previše pažnje pridavao upravo istorijskoj uslovljenosti gde je centralna tačka bila dihotomija Sloveni - Turci i gde je odnos prema osvajaču bio od velikog značaja za formiranje određenih karakternih osobina, ponekad zanemarujući ostale socijalne faktore.

            Bilo kako bilo, ne može se poreći značaj Cvijićevog dela. Trebješanin ističe Cvijićevu multidiscipinarnost, proverljivost njegovih zaključaka, plodnu teorijsku koncepciju nacionalnog karaktera, originalnost i jasan stil pisanja.[19] Gezeman je istakao da je Cvijić prvi uočio „važnost plemeskog uređenja za istorijski razvoj i karakter stanovništva zapadnog dela Balkanskog poluostrva (...).“[20] Dvorniković zamera da „[d]inarce je Cvijić u mnogom pogledu isuviše idealizovao, pod vidnim uticajem starijih romantično-nacionalističkih pogleda.“[21] dok se Adamovićeva kritika bazira na tome da Cvijić uopšte ne razmatra uticaj telesne konstitucije ljudi na njihove psihičke osobine.[22] Kovačević Cvijiću zamera „geopolitičko zaključivanje na osnovu rasporeda etnografskih elemenata“.[23] Pored toga, isti autor mu zamera upotrebu izraza „psihički tip“, smatrajući da je neprikladan i upoređuje Cvijićeve pojmove sa pojmovima iz pravca „kultura i ličnost“ koji odlučno pobijaju postojanje narodne duše kao nekog nadindividualnog subjekta, kao i da navodi da moderna etnologija smatra da su za formiranje određenih psihičkih osobina kod pojedinaca zaslužni kulturni obrasci, dok kritika na metodološkom planu polazi od toga da proces socijalizacije nije dovoljno dobro izložen i ispitan i da direktno proučavanje ne može biti validna metoda za proučavanje nekih osobina.[24] Međutim, pored ovako bujne kritike ne smemo zaboraviti da posmatramo stvari u kontekstu vremena u kom su nastale. Cvijićevo delo je prvo koje se pokušalo detaljnije pozabaviti psihičkim osobinama naroda i takav poduhvat nije mogao proći bez izvesnih grešaka. Takođe, verovatno bi Cvijićeva tipologija mogla da bude i naučno utemeljenija radovima iz oblasti psihologije, ali Cvijić nije ni mogao da raspolaže u svoje vreme radovima Frojda, Junga, Adlera, a ni radovima istaknutog etnopsihoanalitičara Žorža Deverea.[25] Zato smatram da je Cvijićevo delo dobar početak (ali ne i kraj) za etnopsihološka istraživanja na ovim prostorima i zato ću ovaj osvrt na Cvijićevo delo završiti rečima Petra Džadžića: „Sociolog u zemlji koja gotovo da nije imala sociologe, a na terenu gde nikakvih sistematskih socioloških istraživanja nije bilo (...). Šta je mogao učiniti Jovan Cvijić stvarajući svoju etnopsihološku sintezu od više posebnih grana društvenih nauka a da ne uđe u rizik i da ne bude prekoren za nenaučnost?“[26]

           

            Genetički pristup Vladimira Dvornikovića

            Duplo obimnije delo Vladimira Dvornikovića je delo za koje smatram da je izuzetno dobro koncipirano, sa analitičkim duhom i jedinstvenim pristupom. Podeljeno je na dva dela, gde se prvi bavi pogledom na tadašnja dostugnuća iz psihologije i psihoanalize, kao i karakterologije naroda, a drugi deo praktičnu primenu tih saznanja na Jugoslovenski narod.

            Već na samom početku, Dvorniković se ograđuje od romantičarske koncepcije proučavanja karakterologije naroda: „U karakterologiji naroda, kako je zamišljamo, ne radi se o nekoj hipostaziranoj ‘narodnoj duši’, ‘geniju’, ‘biću’ ili ‘duhu’ naroda u smislu romantičarske metafizike. Takvo mističko shvatanje naroda - ako nije bilo samo kraći način izražavanja dovelo je do skepse koju ni danas mnogi ne mogu da odbace.“[27] Pored toga, na početku Dvorniković razmatra o raznim pitanjima vezanim za karakter, počevši od samog pojma, preko odnosa karaktera i ličnosti, pojedinačnom nasuprot kolektivnom karakteru, razmatra pojam temperamenta itd. Tako ovo delo predstavlja jednu relativno detaljnu celinu o etno-psihološkim dostignućima toga vremena. Koliko je Dvorniković otvoren za moderne psihoanalitičke teorije pokazuje tvrdnja: „Karakter nije sinteza samo svesnih nego, još više, i nesvesnih komponenata psihe, i zato moderna karakterologija ne može da radi bez pojmova kao što su nesvesno, atavističke dispozicije, rezidue itd. - bez obzira na nazive koji će se tim pojmovima dati.“[28] On odlučno odbija tvrdnju da je karakter nepromenljiv[29] i koristi se pojmovima Frojda, Adlera, Krečmera i brojnih drugih naučnika koji su se bavili problemom odnosa između raznih determinanti i psihičkih osobina. Njegov je cilj jasan: on teži da odredi „(...) postanak, genezu i diferenciranje jugoslovenskog nacionalnog karaktera. Slika koju želimo da dobijemo jeste: idealni tip Jugoslovena. Taj duhovni lik, kao zamišljena osnovna psihička struktura, ne mora biti ostvaren i živ u svakom pojedinom, pa ni u svakom ‘istaknutom’ Jugoslovenu.“[30] Tako se ograđuje i od proste kritike da one osobine koje karakterolog uoči ne moraju posedovati svi pripadnici zajednice, ali po tim rečima moglo bi se zaključiti da on ne prikazuje Jugoslovene kakvi jesu, već kakvi treba da budu (nešto što Gezeman čini u svom radu), ali ko uopšte određuje to kakvi Jugosloveni treba da budu? Dvorniković to nigde ne navodi. Međutim, čitajući ovaj rad stekao sam utisak da Dvorniković na nekim mestima teži da pomiri dve potpuno suprotne psihičke osobine i da pokaže kako one zapravo koegzistiraju u jugoslovenskom čoveku. Smatram da tip Jugoslovena koji je Dvorniković nastojao prikazati nije idealan, čak ni po moralnim vrednostima našeg društva i da je u stvari, psihička realnost Jugoslovena. Genetički pristup je i pored svih kritika, originalnost njegovog dela. Kako Trebješanin lepo primećuje: „On smatra da našem narodu kao karakterološki ‘nedovršenom’ treba prići ‘odozdo’, od najšire moguće osnovice, od bazične strukture otelotvorene u najširim narodnim slojevima, a ne ‘odozgo’, od najsavršenijih ‘primeraka’ jednog naroda (...).“[31]

            Ono što mi se čini sumnjivo jesu njegove reči: „Naše je mišljenje da sintezu, iz srži i unutrašnjosti, treba da da domaći čovek. Samo on može da pristupi onom prvom, i u karakterologiji naroda, kao i svakoj psihologiji uopšte, odlučnom i glavnom izvoru: introspekciji.“[32] Koliko je introspekcija pouzdan metod svima će zvučati sumnjivo, a verovatno i Dvornikovićev stav da je nemoguće da se prilikom posmatranja karakterolog liši svih vrednosnih sudova i etike[33] je doprineo tome da se uzdrma poverenje u njegov metod. Ne dopada mi se ni to što se u svom delu dosta služi pojmom „rasa“.

            Kao i Cvijić, on se takođe služio direktnim, i od njega neodvojivim, indirektnim metodom gde je sve pojave koje je uočio pokušao da provede kroz analize i sinteze da bi na kraju takvog poduhvata pokušao i da da prognozu nekog karaktera.[34] On, naime, pokušava da od svake teorije uzme samo određene delove, dok druge odbacuje. Koliko je to legitimno, ne znamo, ali verujem da kombinacija više teorija daje bolje rezultate nego primena isključivo jedne. Tako, na primer, od Frojda preuzima njegova isticanja nesvesne sfere duhovnog života, ali odbacuje njegovo prenaglašavanje libida.[35]

            Iako nas ovde uglavnom interesuje metodologija, ne možemo izostaviti pregled nekih od zaključaka do kojih je Dvorniković došao. Kada govori o intelektualnoj sposobnosti Jugoslovena, on smatra da: „Iako u proseku kulturno zaostao, naš narod spada među prirodno najdarovitije narode Evrope.“[36] i taj zaključak on brani služeći se tzv. umetničko-fiziognomičkim argumentom, kao i navođenjem drugih autora koji su došli do sličnih rezultata. Takvim pristupom nisam baš impresioniran, a nisam ni tim što se u takvim pogledima kriju određena evolucionistička shvatanja i kriterijumi „stupnja razvoja“ određenih društava što biva još problematičnije kada Jugoslovene upoređuje sa drugim narodima. Sa druge strane, ono što me je zainteresovalo jeste njegova analiza seksualnog života Jugoslovena gde analizira, pre svega, uticaj patrijarhalnog uređenja društva i socioloških činilaca na seksualnost naroda koja varira u zavisnosti od njihove strogosti i utemeljenosti u svest pojedinaca u različitim krajevima Balkana.[37] Zanimljiva je i njegova psihoanaliza erotske psovke gde se smatra da ona uzima gotovo sve kao objekat seksualnog akta, da ima tendenciju da se njenim izražavanjem unizi i „savlada“ dotično lice ili objekat, kao i da služi kao svojevrsni ventil za „praskanje temperamenta“.[38] Kada govori o etičkom profilu, smatra da, u poređenju sa zapadno-evropskim čovekom „jugoslovensko etičko osećanje i suđenje možda je i življe, ali je prelaz u akciju, a naročito u primenu na svoje lično ja, daleko slabiji i neizrazitiji.“[39]

            Postoje i razne druge oblasti života koje je Dvorniković analizirao, ali bilo bi suvišno ovde izlagati sve. Čitanjem ove studije došao sam do zaključka da Dvorniković nije u tolikoj meri koristio sve one teorije koje je izneo na početku knjige, ali da je pokušao da da jednu vernu sliku Jugoslovena, koja opet, u nekim delovima je bivala pogrešna ili usled Dvornikovićevog etnocentrizma, autostereotipa ili vrednosnih sudova, ali da je u nekim drugim analizama pokazao svoj analitički dar. Za razliku od Cvijića, koji je za svaki od svojih psihičkih tipova nabrajao razne vrste psihičkih osobina, Dvorniković pokušava da za svaki aspekt ispoljavanja psihičkog života Jugoslovena odredi u kojoj meri se koje nijanse tih osobina pokazuju. To je više razlika u konceptualizaciji ova dva dela koja se meni činila zanimljivom, ali ono što je suštinska razlika između Cvijića i Dvornikovića je to što Cvijić razlikuje psihičke tipove i dalje insistira na raznim varijetetima u okviru njih, dok Dvorniković određuje jednu karakterologiju za sve balkanske narode. Cvijić insistira na tipovima i varijetetima, a Dvorniković na jedinstvu. To primećuje i Trebješanin kada kaže: „Jovan Cvijić ne piše o karakterologiji Jugoslovena, već o psihičkim tipovima južnoslovenskih naroda. Razlika u odnosu na Dvornikovića je naizgled sitna, suptilna, a ona je zapravo suštinska.“[40] Međutim, nije tačno da Cvijić uopšte ne ističe jedinstvo Slovena na Balkanu. On pored linvističkih sličnosti ističe da „[v]rlo je verovatno, da se zajedničke osobine svih ovih naroda nisu razvile posle njihova nastanjivanja na Poluostrvu. One su morale biti donete iz pređašnje, zakarpatske domovine, gde su Južni Sloveni, verovatno, činili jednu etničku zajednicu, još tešnju nego što je današnja.“[41]

            Dvornikovićev kratki tekst Duša Balkana[42], gde sam se nadao naći jednu opštu sliku jugoslovenskog karakrera je više jedna lepo, na književni i epski način ispričana priča o borbi balkanskih naroda protiv Turske najezde i „evropskog podsmevanja“ ali smatram da nema nikakav naučni značaj.

            Kako o delu Jovana Cvijića, tako i o delu Dvornikovića ima raznih mišljenja. Nedeljković smatra da „Dvorniković usvaja sve glavne Cvijićeve etnopsihološke odredbe Južnih Slovena, ali smatrajući nedovoljnom Cvijićevu diferencijaciju, on se više zanima karakterološkom integracijom i traži načina da stopi sve odlike Južnih Slovena u jedan karakter i jednu, rasnu, duhovnu i kulturnu orijentaciju.“[43], što naliči Trebješaninovim gorenavedenim rečima. Međutim, samo par redova dalje upućuje zamerku da „Dvorniković kao karakterolog više je ideolog nego pozitivni etnopsiholog koji bi se držao naučnih data, njihovih odnosa i zakona.“[44] Kovačević smatra da „[i] pored velikog broja teorijskih promašaja, kao što je, na primer, teza o potpunom nasleđivanju karaktera i na tome zasnovani “karakter naroda” ili povođenje za davnom politikom tadašnjih vladajućih slojeva, neka Dvornikovićeva zapažanja mogu i danas poslužiti kao putokaz u istraživanju.“ ali napominje da su Dvornikovićeva zapažanja neproučena i neiskorišćena.[45]

            Lično, smatram da je Dvornikovićev genetički pristup zanimljiv poduhvat, ali da se ona nije mnogo snažno pokazala u njegovoj analizi. Njegova analiza sliči Cvijićevoj, ali rekao bih da, pored istorijske uslovljenosti koja je prisutna i kod Dvornikovića, imamo zanimljive pokušaje jedne tzv. „filozofske psihoanalize“ koja je na nekim mestima podlegla ličnim Dvornikovićevim impresijama, ali da je na drugim svoj zadatak uspela koliko-toliko da obavi.

           

            Gezeman i crnogorski heroizam

            Ako mi je naslov ulivao određen skepticizam po pitanju naučnosti ovog dela, ono mi je ipak, najviše privuklo pažnju. Pristup Gerharda Gezemana nije u potpunosti nov. Proučavanjem književnosti su se služili i Dvorniković i Gezeman, ali ni kod jednog od njih ono nije zauzimalo primarnu ulogu. Gerharda Gezemana pre svega zanimaju kratke priče. Jasno ističući da „književni materijal koji se nalazi u osnovi karakterološkog prikaza Crnogoraca gotovo je nepoznat evropskoj nauci“[46], odlučio je da na sebe preuzme zadatak da sa stanovišta narodnih kratkih priča razjasni karakter crnogorskog naroda. Ono po čemu je ovo delo specifično je to što se ono bavi, pre svega jednim narodom, a zatim, bavi se i jednom specifičnom osobinom. Dakle, Gezeman ne nudi neku opštu karakterologiju. Njega zanima, pre svega, junaštvo, heroizam kod Crnogoraca. Iako kroz taj heroizam na određenim mestima on izvlači zaključke o drugim psihičkim osobinama, one nisu u fokusu njegovog posmatranja.             Gezemanov cilj je, može se reći, potpuno drugačiji od Cvijićevog i Dvornikovićevog - „Ja ne govorim ovde ni o Crnogorcu kakav je ili kakav je bio u pojedinačnom slučaju, već o Crnogorcu kakav ima da bude, ili tačnije: kakav je imao da bude, ako je hteo da ispunjava zakon svoje zajednice i da bude dostojan da ovu zajednicu reprezentuje“[47], „(...) jer naš prosečan čovek, čovek crnogorske prosečnosti i svakidašnjice nije možda u osnovi svog bića neki borben čovek, ali karakterološka linija, moralni zakon plemena, nagoni i njega, malog čoveka, da od sebe stilizuje heroičku ličnost.“[48] Gezeman, dakle, ovde govori o tipičnoj ličnosti jednog društva, što umnogome naliči onome što je centralni pojam škole „kultura i ličnost“. Postavlja se pitanje koliko je realno i naučno prikazivati ideal, ali svakako sam bio iznenađen time što Gezeman kaže. Zaista, kada antropolozi proučavaju zajednicu i njene rituale, običaje, verovanja, da li oni zaista proučavaju realno stanje ili ono idilično kakvo društvo želi da bude, a ne kakvo jeste? Iako sam tek na početku svojih akademskih studija, Gezemanovo delo me je prvo nateralo da sebi postavim to pitanje.

            Pored toga što ga zanimaju kratke priče, on se bavi i sociološkim činjenicama koje dovodi u vezu sa karakterom naroda: „Ja govorim ovde o heroičkom tipu čoveka kao socijalnom tipu, o idealu zajednice izraslom pod određenim socijalnim uslovima, idealu koji sve članove zajednice normativno obuhvata“[49] Prosto rečeno, kada govori o Crnogorcu kakav treba da bude, on govori o normama koje zahvataju svakog člana zajednice i koje su duboko utkane u njegovu svest, tako da prikaz jednog takvog Crnogorca predstavlja prikaz svih njih. Gezeman se ogradio od kritike idealizacije Crnogorca rečima: „Ja ne opravdavam ništa, ne ulepšavam ništa, već proučavam one ideale koje je heroički patrijarhalitet postavio kao svoje.“[50] Gotovo na isti način kao i Dvorniković se ograđuje govoreći: „Mene, dakle, empirički Crnogorac ne interesuje. Ako iskustvo pokaže da neki Crnogorac vaspitnom idealu svojih predaka (...) ne odgovara, ni to za mene nije važno. To znači samo (moj kurziv) da on nije bio Crnogorac kakav je trebalo da bude“[51]

            Pozabavimo se sada kratkim pričama kao osnovnim izvorom iz kojih Gezeman većinom crpi svoje karakterološke zaključke. On govori da je kod kratkih priča nebitno da li su se događaji u njima zaista desili, već „glavno je da pripovedač i slušaoci priču smatraju kao odraz stvarnosti, čak i onda kad ona u tom obliku nije ‘stvarna’ već samo u jednom višem smislu ‘istinita’.“[52] Izgleda da on u potpunosti prihvata emsko objašnjenje događaja, on gleda iz ugla svojih posmatrača, ali, kako sam stekao utisak, on ume iz tog ugla da se na vreme povuče. Kada govori o razlici između epske pesme i herojske kratke priče on veli: „Granica prema epskoj pesmi je jasna: ep tipizira, uopštava, retoriše, razmeće se sjajem; herojsku kratku priču zanima ono što je osobeno, individualno, što se jednom desilo, ali što (...) treba da bude primerno i reprezentativno. To je duh ovoga društva koji se ovde jasno ističe kao na dlanu.“[53] Naravno, zameram mu na upotrebi reči „duh“ ali bolji se izraz možda i nije mogao naći. Takođe, ne bih se složio sa ovim tvrđenjem. Gezeman misli da ep prikazuje ličnosti koji nisu tipične za društvo jer ih uzdiže do titule mitskih junaka. U tom smislu, rekao bih da ep ne tipizira, već baš suprotno; on ističe ono što je osobeno, jedinstveno. Međutim, izgleda mi da se Gezeman kasnije ispravlja: „Može se reći da ep slavi herojski tip čoveka uopšte, uzdiže ga do mitskog heroja, a kratka priča karakteriše pojedine predstavnike toga tipa ljudi ostavljajući ih u njihovom istorijskom i ljudskom ambijentu.“[54] Naravno, čak i kratka priča može izdvojiti neke likove iznad drugih, ali oni se u svakoj priči smenjuju i niko od njih se ne pojavljuje u nekoliko priča, ili bar ne u onih 60 priča koje je Gezeman naveo u svom delu.

            Gezeman se bavi samo jednim narodom, ali čak i u njemu on razlikuje izvesne varijetete koje ipak nigde eksplicitno ne iznosi. On priznaje da se u hercegovačkim i arbanaškim krajevima sreću određene razlike[55] ali one nikada nisu predmet veće i značajnije rasprave.

            Gezemana smo ovde uvrstili iz razloga što je bio učenik Cvijićeve antropogeografske škole. To se i vidi kada objašnjava uzrok plemenske simbioze i bliskosti između pojedinaca u plemenu (Gezeman izučava, pre svega, plemensko crnogorsko uređenje): „Dakle, nije krvno srodstvo onaj činilac koji je stvorio pleme, nego prinudne prirodne sile planinskog kantona i zatvoreni životni prostor.“[56] što je čisto antropogeografsko objašnjenje.

            On zadire i u druge, sociološke činjenice. Recimo, kod nas se i u vicevima i van njih sreće stereotip da su Crnogorci lenji. Međutim, Gezeman to vidi kao klasičnu podelu rada, nešto što će sociolog Emil Dirkem tek kasnije formulisati. Naime, kako Gezeman navodi primer, kada crnogorski muškarac i žena idu uz brdo, a žena je ta koja je natrpana raznim teretom dok muškarac hoda ukrašen oružjem, to je zato iz razloga što je ratnička plima u kojoj se Crna Gora razvijala u opoziciji prema Turcima zahtevala od muškarca da u svakoj prilici može zgrabiti oružje da brani sebe i svoju ženu.[57] Takođe, on potcenjivanje žene i njenu potčinjenost u crnogorskom patrijarhalnom društvu vidi samo kao „fasadu“, „a da je stvarnost: veliko, iako neisticano i nenaglašavano poštovanje te žene.“[58] Bila je sramota ubiti ženu u ratu; ženska kritika je ta koja je muškarca najviše bolela, žene su podnosile žrtve i „drže se domaće časti i bese strožije nego njihovi muževi i sinovi koji za te herojske ideale moraju i život da žrtvuju.“[59]

            Gezeman, pored ostalog, objašnjava i zašto se i patrijarhalitet toliko dugo održao u Crnoj Gori - kao odraz nepokoravanja plemenskog društvenog uređenja u centralizovano, državno uređenje.[60]

            U njegovom se radu vidi i dihotomija selo-grad. On tvrdi, kako je bilo u skladu sa romantičarskom koncepcijom, da se na selu mogao stvoriti od pastira „pravi hajduk“ koji bi zbog herojske časti, a ne iz materijalne koristi bio u službi odbrane svoje zemlje[61], dok je hajduk u civilnim predelima (gradovima) hajduk „više za svoj račun, nije više prirodni borački čeonik jedne po prirodi ratničke zajednice, već se u svojoj građanskoj zoni sve više izdvaja kao individualno ratnički tip iz svojih mirnih i pokornih sunarodnika.“[62]

            Što se kritike tiče, Kovačević je možda bio prema Gezemanu najblaži: „Ukoliko se izuzme ‘dinarsko nasledstvo tj. Dinarsko violentno nasleđe’, što se u Gezemanovoj koncepciji može oceniti kao survival Cvijićeve škole, ostale determinante heroizma imaju status teorijsko mogućih. Zbog toga savremena istraživanja crnogorskog morala u velikoj meri polaze od Gezemanovih rezultata.“[63] Nedeljković smatra da „Gezeman i nije želeo ništa drugo već da delo Cvijićevo dopuni sa te jezičko-književno-kulturne strane.“[64] Dvorniković kaže da je „novo u Gezemanovoj psihotipologiji Jugoslovena to što je njegova metoda bliska pogledima moderne karakterologije i što se naročito ističe genetički i biološko-etnološki pogled na proces diferenciranja jugoslovenskih regionalnih tipova.“[65] Složio bih se sa Dvornikovićev da se donekle ističe genetički pogled, ali biološko-etnološki, odnosno biološko nasleđivanje stečenih osobina je koncepcija koju je moderna psihologija uveliko odbacila. Njime se služi i Dvorniković, ali i Gezeman kad kaže: „Kao što je samo ratnička, konstitucionalna, ili sociološka borbenost još biološka odlika (...)“[66] Mislim da bi u ovakvom kontekstu umesto izraza „biološka“ bolje pristajao izraz „socijalno-kulturna“ odlika. Međutim, i pored nekih terminoloških grešaka, rekao bih da je Gezeman više uspeo u svojih 280 strana u onome što je Dvorniković hteo na svojih 1000, a to je da sa psihološkim crtama da, prikaže i poveže život na kom se te crte ispoljavaju.[67]

           

            Svako od ovih ličnosti se bavio na svoj način karakterologijom slovenskih naroda na Balkanu i otuda je svako od njih imao svoj pristup. Cvijićev je bio antropogeografski, Dvornikovićev genetički, a Gezemanov jezičko-kulturni. Smatram da je ta raznolikost u pristupima, iako su se poslednja dvojica nadovezivala na Cvijića, u jednoj opštoj oceni dala dobar i solidan doprinos etnopsihološkim proučavanjima za vreme u kom su nastala, ali da se ipak, isticanje geografske sredine, istorijskog razvoja društva i lingvistička proučavanja kao i proučavanja narodne književnosti mogu svrstati tek u sekundarne metode etnopsiholoških proučavanja i da one pre svega treba da budu samo fasada onih primarnih metoda koje ćemo pokušati da jednim delom prikažemo. Dakle, smatram da svi do sada pomenuti metodi ne mogu biti odbačeni kao nenaučni, ali oni, sa druge strane, ne mogu sačinjavati srž, telo jedne detaljno razrađene etnopsihološke teorije koja se tako dugo čeka, već samo njen „oklop“.

Bez obzira to, ove metode su možda najbolje sa kojima je smeo pokušaj da se prodre u psihologiju naroda u vremenu u kom su primenjene i da rad pomenutih autora zahteva poštovanje. U suprotnom, ova dela ne bi ostavila tako veliki trag u drugim radovima i iz njih iznikli mnogi drugi koji su na sličan način pokušali da daju jednu sistemacizaciju psihičkih osobina na Balkanu.

Posle „tria“

            Nakon Cvijića, i njegovih kasnijih učenika Dvornikovića i Gezemana, bilo je daljih pokušaja karakterologija, ali nema nekog opštog dela, sa detaljno obrazloženom metodologijom rada. Iako su teorijski okviri gotovo uvek polazili od Cvijićevih dela na kraju bi se ispostavilo da su ti radovi znatno manje naučno utemeljeni. Tako recimo jedan od radova Milenka Filipovića Posmatranja o telesnim i duševnim osobinama stanovnika Skopske kotline je samo nabrajanje prvo telesnih, a onda i duševnih osobina stanovništa između kojih nisam uspeo uočiti nikakvu uzročno-posledičnu vezu[68] iako se, da bi potvrdio svoje reči o razlikama u telesnim osobinama poziva na Cvijića.[69]

            Nisu se mogla naći ni dela koja su sistematizovala metode kojima se etnopsihologija služi. Dušan Nedeljković je to pokušao u svom radu O metodi etnopsihologije, ali taj rad je gotovo u celosti jedan oštar i odsečan odgovor na kritiku jednog njegovog dela od strane Nikole Banaševića, kojeg optužuje da nije upoznat sa osnovnim metodama etnopsihologije i koje u tom radu, pored odbrane svog dela, samo uzgred pominje. Međutim, ono što Nedeljković, čijim bismo se radom ovde trebali pozabaviti, ali nećemo jer bi oduzelo previše strana, jeste to da je „opšte poznato da etnopsihološka ispitivanja ne ‘lokalizuju’ ni ‘proizvoljno’ niti ikako i da im to nije uopšte potrebno. Njima je dovoljno da utvrde u izražajnom narodnom materijalu (...) jedne oblasti, koji izrazi preovlađuju, bilo svojom čestoćom, bilo svojom snagom, i koje se karakterne crte iza njih kriju (...).“[70] Kao što se da videti, i Nedeljković se služi analizom narodnog nasleđa, uglavnom epskih pesama i narodnih umotvorina u svom metodu. On dalje navodi u vezi sa tim da „etnopsihologiju uošte ne interesuje je li jedan narodni izraz, kao izraz, uzajmljen ili je samonikao; za nju je važno samo to da je izraz tu, a zadatak joj je da utvrdi koliko duboko izražava karakter jedne date sredine tj. da odredi karakterna crta (...) jedna je od dominantnih, ili pak, sekundarnih, tercijernih itd.“[71] Ono što smatram da ni u kom od gore analiziranih dela nije pomenuto jeste to da postoje primarne, sekundarne i tercijarne osobine. Kako bi izgledala njihova dalja razrada ne mogu ovde govoriti jer nisam upoznat sa radovima Dušana Nedeljkovića koji smatra da pri sakupljanju pesama istraživač ne sme vršiti selekciju, već mora prikazati sve narodne pesme koje je narod stvorio, njegovo celokupno stvaralaštvo.[72] Nedeljković takođe ističe, kao i Dvorniković, da karakter nije nepromenljiv, već da se menja: „sa promenom geografskih, ekonomskih, etničkih istorijskih i drugih uslova.“[73] Ono što mu se možda može zameriti jeste misao da „moralne stvarnosti se moraju proučiti pre svega takve kakve su u raznim društvenim sredinama jednoga naroda date, a zatim međusobno upoređivati i diferencirati“, jer to može čak i najopreznijeg komparatistu navesti na to da pravi moralne sudove jednu stranu uzdižući, a drugu diskriminisati. Na kraju, Nedeljković tvrdi da se etnopsihologija odlikuje eksperimentalnom, diferencijalnom i promatračkom, psihološkom metodom[74] koje u ovom radu ne obrazlaže detaljnije.

            U Evropi se „osporavanje etnopsihologije iz dvadesetih godina pretvorilo u proces koji je dokrajčen pedesetih godina [dvadesetog] veka. Ne pronašavši svoj potpuni identitet, a koristeći se mnogim disciplinama koje su, produbljujući svoje mogućnosti, stalno pretile ‘aneksijom’, etnopsihologija kao da se konačno utopila u sopstvenim pomoćnim naučnim granama.“[75]

            Ono što se dalje dešava u našoj etnopsihologiji reći će Kovačević: „Posle 1945. godine psihičke pojave skoro da sasvim iščezavaju iz etnoloških proučavanja. U etnološkim radovima u poslednjih trideset godina, naravno uz izuzetke, vrlo se retko mogu sresti pojmovi kao što su mentalitet, obrasci ponašanja, tip ličnosti, socijalizacija, sistemi vrednosti, karakter, temperament, adaptacija i akulturacija, itd“[76] i smatra da je za takvu situaciju odgovoran uspon socijalizma koji je etnologiju zamenio etnografijom, a iz psiholoških proučavanja izbacio teorije Frojda i drugih psihologa, a sociologiju odbacio kao aristokratsku nauku.[77]

Savremeni pristupi etnopsihološkim istraživanjima

            Etnopsihologija se nakon pada socijalizma ponovo oživljava, kao i mnoge druge nauke, kako u Evropi, tako i kod nas i kao svoju polaznu tačku uzima radove „etnopsihološkog tria“ o kome smo već govorili. Međutim, savremena etnologija teži da barata sa modernijim pojmovima kao što su Dirkemova „kolektivna svest“ i Jungovo „kolektivno nesvesno“, kao i pojmovima karakterologa Ludviga Klagesa.[78]

            Međutim, etnopsihologija oživljava i svoju naučnost počinje da potvrđuje u radovima Žorža Deverea koji se u velikoj meri oslanja na Frojdovu psihoanalizu i druge psihološke teorije koje dalje razrađuje dovodeći ih u vezu sa etnološkim pojmovima kao što su akulturacija, enkulturacija itd.[79] On smatra da: „Intenzivna dubinska analiza konteksta i implikacija samo jedne ustanove unutrar jednog plemena, osnosno ‘slavnih’ bečkih neurotičara, omogućuje, kako su pokazali Durkheim i Freud, da se dobiju univerzalno valjani sudovi“[80] i „obrnuto, do istih se sudova može doći i ekstenzivnom analizom varijacija iste kulturne crte ili ustanove u velikom broju društava.“[81] Ispravnost ovakvog tipa zaključivanja može se dokazati tek ako bi se imali u vidu radovi iz filozofije nauke. Ipak, Devere ne prihvata isprva zacrtani metod – on ga potom analizira, stavlja ga na proveru upravo kroz prizmu filozofije nauke. Analizom svojim metodoloških i formalnih teza, on dolazi do zaključka: „Kad bi svi psihoanalitičari sastavili iscrpan spisak svih poriva, želja i fantazmi što se pojavljuju u kliničkoj sredini, takav bi se spisak stavku po stavku podudarao sa spiskom svih vjerovanja i svih poznatih kulturnih postupaka kakav bi mogli sačiniti etnolozi.“[82] Dakle, on dolazi do zaključka da sve ono što možemo videti kod pojedinca ili kod neke društvene grupe koja je deo šire celine možemo videti i kod celokupnog društva čiji je taj pojedinac ili grupa deo. Njegov je zaključak ispravan i to pokazuje njegovo logičko zaključivanje i određena vrsta kombinacije induktivno-deduktivnog donošenja zaključaka. Ono što je razlika u odnosu između Deverea i „etnopsihološkog tria“ je to da Devere preko pojedinca donosi zaključke vezane za grupu, a „trio“ sa grupe zaključuje o pojedincima.

            Devere se dalje bavi problemom da postoje: „dva tipa objašnjavanja pojava u vezi sa čovjekom: s psihologijsko-psihijatrijskim (individualno-subjektivnim), s jedne strane, i društveno-kulturno-povijesno-ekonomsko-političkim (kolektivnim), s druge strane“[83] i da postoji izvestan jaz između ta dva tipa objašnjenja koje pripadaju psihologiji i psihijatriji i sociologiji.[84] Mislim da je više nego jasno kojim su se tipom objašnjenja služili Cvijić, Dvorniković i Gezeman. Ali da li je taj jaz nužan? Devere kaže da ne treba da postavljamo pitanje u kom trenutku individualno postaje društveno, već da je pravo pitanje: „U kojem trenutku je ekonomičnije i prikladnije promijeniti sociologijski pristup od psihologijskog?“[85]

            Ono što mi je naročito privuklo pažnju kod Devereove knjige jeste poglavlje koje se odnosi na antagonističku akulturaciju i nisam mogao da ne pomislim kako bi se lepo ovo objašnjenje moglo primeniti na Cvijićevu karakterologiju istočno-balkanskog ili dinarskog tipa. Akulturacija, kao „kontakt, dodir dvaju kultura“ je ono što je karakterisalo balkanske narode u njihovoj borbi protiv Turaka. Međutim, „tek odnedavna istraživači akulturacije konačno su, kako na teorijskoj tako i na deskriptivnoj razini, priznali postojanje pojava otpora difuziji i akulturaciji.“[86] Tako dinarski čovek, koji je morao doći u kontakt sa turskom kulturom je svoj otpor primanja stranih crta rešio tako što „novi pojedinci i predmeti, doslijedno tome, bivaju automatski pripisani vanjskoj skupini i kulturi, i često automatski bivaju određeni kao ‘loši’ ili ‘pogrešni’.“[87] Kod svoje analize istočno-balkanskog tipa, Cvijić misli da su, jednom kada su se oslobodili od Turaka, Bugari postali svirepi i surovi kao i sami Turci, iako su i dalje bili neprijateljski nastrojeni prema njima.[88] Pretpostavimo da Cvijićev opis nije bio politizovan kakav je mogao biti. Devereovom analizom, mi bismo to objasnili kao način usvajanja novih sredstava bez usporednog usvajanja pripadnih svrha. Naime, „nova se sredstva usvajaju kako bi se ojačale postojeće svrhe, a ponekad i upravo sa ciljem odupiranja usvajanju svrha skupine karaktera.“[89] Tačnije, to znači da su Bugari usvojili turske osobine kako bi se oduprli Turcima i ojačali svoje nacionalne ciljeve.

             Verujem da bi Devereova objašnjenja daleko bolje pristajala u radovima „etnopsihološkog tria“, ali Cvijić verovatno nije ni mogao doznati za njih. Pitanje je kako bi izgledalo njegovo Balkansko poluostrvo da je Cvijić danas živ.

Upravo ova vrsta analitičkog postupka je ono što bi moglo poslužiti kao osnova za etnopsihološka istraživanja i što bi se trebalo inkorporirati u onu srž etnopsihloške teorije o kojoj sam pre govorio. Ovakve metode, razrađene sa stanovišta psihologije i filozofije nauke i koje bih nazvao primarnim etnopsihološkim metodama, uz potporu sekundarnih metoda kojima se služio „etnopsihološki trio“ mogu dati leteći start proučavanju narodnih psihičkih osobina.

Zaključak

            Ovaj rad na navedenu temu je nastao kao rezultat moje lične želje da, nakon stava o srpskoj etnopsihologiji koji sam čuo na kursu Istorija srpske etnologije, čujem i drugu stranu. Nakon pregleda svih onih ideja u srpskoj etnopsihologiji i karakterologiji naroda smatram da se o njoj može reći mnogo toga - ali nikako to da je bila naučno „obogaljena“ i lišena svakog objektivnog znanja. I pored toga što je „psihologija naroda nastala na izmaku romantizma, ali nije izmakla produženoj ruci romantičarskih shvatanja, pa je povremeno prihvatala proces obogotvorenja naroda“[90] ona nije bila pseudonauka. Ona je samo bila shvaćena kao jedan zastareo pristup proučavanju kulture. Iako treba dalje da se usavršava, ona se danas vraća na naučna vrata. Čak i Kovačević pokazuje kako bi ona danas mogla naći svoju primenu u vremenu gde se beleži velika industrijalizacija i prelazak iz sela u grad. Takav proces dovodi do pojave mnogih psihičkih pojava koje se dodatkom etnoloških aspekata mogu bolje objasniti i čak upotrebiti kako bi se omogućila pravilna dijagnoza i lečenje mentalno obolelih usled akulturacijskog stresa.[91]

            Kao nadu u ostvarenje Kovačevićevih reči, ovaj ću poduži rad završiti rečima Bojana Jovanovića koji kaže: „Govoriti danas o etnopsihilogiji podrazumeva, zapravo, sagledavanje još neostvarene mogućnosti ovog projekta koji novim teorijsko-metodološkim postavkama dobija značajan utopijski impuls za svoj novi naučni početak.“[92]

Literatura:

Cvijić, Jovan, Andrić, Ivo, O balkanskim psihičkim tipovima, Službeni list SRJ, Beograd, 1996;

Cvijić, Jovan, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, Zavod za izdavanje udžbenika socijalističke republike Srbije, Beograd, 1966;

Devereux, Georges, Komplementaristička etnopsihoanaliza, IP August Cesarec, Zagreb, 1990;

Dvorniković, Vladimir, Duša Balkana, Balkanski institut, Beograd, 1937, separat;

Dvorniković, Vladimir, Karakterologija Jugoslovena, Prosveta, Beograd, Niš, 1990;

Filipović, Milenko, „Posmatranja o telesnim i duševnim osobinama stanovnika Skopske kotline“ u: Socijalno-medicinski pregled, Centralni higijenski zavod, Beograd, 1938, separat;

Gezeman, Gerhard, Čojstvo i junaštvo starih Crnogoraca, ITP UNIREKS, Podgorica, 1996;

Jovanović, Bojan, Etnopsihologija danas, zbornik radova, Dom kulture „Studentski grad“, Beograd, 1991;

Kovačević, Ivan, Istorija srpske etnologije 2, Srpski genealoški centar, Beograd, 2001;

Kovačević, Ivan, Uticaj romantizma na razvoj naše etnologije, Marksistička misao 1/77, separat;

Nedeljković, Dušan, „O metodi etnopsihologije“ u: Južni pregled, sveske za maj, juni i juli, Skoplje, 1932, separat;

Nedeljković, Dušan, Razvoj naše etnopsihologije za poslednje dve decenije (1918-1938), Privrednik, Beograd, 1939, separat.

---

[1]Ivan Kovačević, Istorija srpske etnologije 2, Srpski genealoški centar, Beograd, 2001, str. 27.

[2] Petar Džadžić, pogovor u: Jovan Cvijić, Ivo Andrić, O balkanskim psihičkim tipovima, Službeni list SRJ, Beograd, 1996, str. 155-156.

[3]Ivan Kovačević, Istorija srpske etnologije 2, Srpski genealoški centar, Beograd, 2001, str. 27.

[4] Jovan Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, Zavod za izdavanje udžbenika socijalističke republike Srbije, Beograd, 1966.

[5] U nekim izdanjima ova dva dela su zasebne knjige, dok je primerak kojim sam se koristio za izradu ovog eseja jedna knjiga.

[6] Vladimir Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, Prosveta, Beograd, Niš, 1990.

[7] Gerhard Gezeman, Čojstvo i junaštvo starih Crnogoraca, ITP UNIREKS, Podgorica, 1996.

[8] Jovan Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, Zavod za izdavanje udžbenika socijalističke republike Srbije, Beograd, 1966, str. 347.

[9] Isto, str. 348-352.

[10] Isto, str. 380.

[11] Isto, str. 362.

[12] Isto, str. 384.

[13] Isto, str. 368-375

[14] Isto, str. 441

[15] Isto, str. 530.

[16] Isto, str. 531.

[17] Isto, str. 358.

[18] Isto, str. 353.

[19] Žarko Trebješanin, „Pojmovi i teorije nacionalnog karaktera u srpskoj etnologiji“, u: Bojan Jovanović, Etnopsihologija danas, zbornik radova, Dom kulture „Studentski grad“, Beograd, 1991, str. 102-103.

[20]Gerhard Gezeman, Čojstvo i junaštvo starih Crnogoraca, ITP UNIREKS, Podgorica, 1996, str. 47.

[21] Vladimir Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, Prosveta, Beograd, Niš, 1990, str. 158.

[22] Velimir Adamović, „Dinarski i moravski tip: sličnosti i razlike“, u: Bojan Jovanović, Etnopsihologija danas, zbornik radova, Dom kulture „Studentski grad“, Beograd, 1991, str. 87.

[23] Ivan Kovačević, Uticaj romantizma na razvoj naše etnologije, Marksistička misao 1/77, separat, str. 65

[24] Ivan Kovačević, Istorija srpske etnologije 2, Srpski genealoški centar, Beograd, 2001, str. 29-34.

[25] Vidi: Georges Devereux, Komplementaristička etnopsihoanaliza, IP August Cesarec, Zagreb, 1990.

[26] Petar Džadžić, „Jovan Cvijić i balkanski psihički tipovi“, u: Bojan Jovanović, Etnopsihologija danas, zbornik radova, Dom kulture „Studentski grad“, Beograd, 1991, str. 79.

[27] Vladimir Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, Prosveta, Beograd, Niš, 1990, str. 60.

[28] Isto, str. 117.

[29] Isto, str. 70.

[30] Isto, str. 149.

[31] Žarko Trebješanin, „Pojmovi i teorije nacionalnog karaktera u srpskoj etnologiji“, u: Bojan Jovanović, Etnopsihologija danas, zbornik radova, Dom kulture „Studentski grad“, Beograd, 1991, str. 99.

[32] Vladimir Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, Prosveta, Beograd, Niš, 1990, str. 145.

[33] Isto, str. 153-154.

[34] Isto, str. 150-154.

[35] Isto, str. 109.

[36] Isto, str. 609.

[37] Isto, str. 338.

[38] Isto, str. 348.

[39] Isto, str. 837.

[40] Žarko Trebješanin, „Pojmovi i teorije nacionalnog karaktera u srpskoj etnologiji“, u: Bojan Jovanović, Etnopsihologija danas, zbornik radova, Dom kulture „Studentski grad“, Beograd, 1991, str. 107.

[41]Jovan Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, Zavod za izdavanje udžbenika socijalističke republike Srbije, Beograd, 1966, str. 353.

[42] Vidi: Vladimir Dvorniković, Duša Balkana, Balkanski institut, Beograd, 1937, separat.

[43] Dušan Nedeljković, Razvoj naše etnopsihologije za poslednje dve decenije (1918-1938), Privrednik, Beograd, 1939, separat, str. 5.

[44] Isto, str. 5.

[45] Ivan Kovačević, Istorija srpske etnologije 2, Srpski genealoški centar, Beograd, 2001, str. 36.

[46] Gerhard Gezeman, Čojstvo i junaštvo starih Crnogoraca, ITP UNIREKS, Podgorica, 1996, str. 13.

[47]Isto, str. 33.

[48] Isto, str. 32.

[49] Isto, str. 32.

[50] Isto, str. 37.

[51] Isto, str. 37.

[52] Isto, str. 19.

[53] Isto, str. 25.

[54] Isto, str. 26.

[55] Isto, str. 40.

[56] Isto, str. 53.

[57] Isto, str. 132-134.

[58] Isto, str. 143.

[59] Isto, str. 142.

[60] Isto, str. 62-75.

[61] Isto, str. 80-81.

[62] Isto, str. 81.

[63] Ivan Kovačević, Istorija srpske etnologije 2, Srpski genealoški centar, Beograd, 2001, str. 37.

[64] Dušan Nedeljković, Razvoj naše etnopsihologije za poslednje dve decenije(1918-1938), Privrednik, Beograd, 1939, str. 4.

[65] Vladimir Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, Prosveta, Beograd, Niš, 1990, str. 159.

[66] Gerhard Gezeman, Čojstvo i junaštvo starih Crnogoraca, ITP UNIREKS, Podgorica, 1996, str. 24.

[67] Vladimir Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, Prosveta, Beograd, Niš, 1990, str. 154.

[68] Vidi: Milenko Filipović, „Posmatranja o telesnim i duševnim osobinama stanovnika Skopske kotline“,  u: Socijalno-medicinski pregled, Centralni higijenski zavod, Beograd, 1938, separat.

[69] Isto, str. 223.

[70] Dušan Nedeljković, „O metodi etnopsihologije“, u: Južni pregled, sveske za maj, juni i juli, Skoplje, 1932, separat, str. 184.

[71] Isto, str. 185.

[72] Isto, str. 188.

[73] Isto, str. 185.

[74] Isto, str. 239.

[75] Petar Džadžić, pogovor u: Jovan Cvijić, Ivo Andrić, O balkanskim psihičkim tipovima, Službeni list SRJ, Beograd, 1996, str. 158.

[76] Ivan Kovačević, Istorija srpske etnologije 2, Srpski genealoški centar, Beograd, 2001, str. 42.

[77] Isto, str. 43.

[78] Bojan Jovanović, „Heuristički izazov etnopsihologije“, u: Bojan Jovanović, Etnopsihologija danas, zbornik radova, Dom kulture „Studentski grad“, Beograd, 1991, str. 8-10.

[79] Vidi: Georges Devereux, Komplementaristička etnopsihoanaliza, IP August Cesarec, Zagreb, 1990.

[80] Isto, str. 92.

[81] Isto, str. 92

[82] Isto, str. 111.

[83] Isto, str. 164.

[84] Isto, str. 164-165.

[85] Isto, str. 166

[86] Isto, str. 302.

[87] Isto, str. 313.

[88] Jovan Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje, Zavod za izdavanje udžbenika socijalističke republike Srbije, Beograd, 1966, str. 531-536.

[89] Georges Devereux, Komplementaristička etnopsihoanaliza, IP August Cesarec, Zagreb, 1990, str. 321.

[90] Petar Džadžić, pogovor u: Jovan Cvijić, Ivo Andrić, O balkanskim psihičkim tipovima, Službeni list SRJ, Beograd, 1996, str. 155.

[91] Ivan Kovačević, Istorija srpske etnologije2, Srpski genealoški centar, Beograd, 2001, str. 44.

[92]Bojan Jovanović, „Heuristički izazov etnopsihologije“, u: Bojan Jovanović, Etnopsihologija danas, zbornik radova, Dom kulture „Studentski grad“, Beograd, 1991, str. 15.