Teorije o totalitarizmu: razvijene i savremene verzije

Autor: Jovica Rakić

Uvod

Kada je reč o savremenom dobu, nezaobilazno je pominjanje Drugog svetskog rata koji je, ne samo za Evropu, već i za ceo svet predstavljao prekretnicu između jednog bolnog perioda u novijoj ljudskoj istoriji i jedne nove, poželjne vizije društva. Nesumljivo je da su simpatije prema takvoj viziji gajili svi oni koji su u najvećem ratu kojeg moderna istoriografija pamti izgubili mnogo. Sam pojam poželjna vizija društva je relativan odnosno predstavlja različite vrste realnosti na nivou saznanja. Na ovaj fenomenološki problem poimanja stvarnosti osvrt pruža delo Alfreda Šica, u kojem se, u okviru poglavlja o višestrukoj stvarnosti (Šic, 2012: 402), vođen idejom Vilijama Džejmsa, kritički osvrće na pomenuto poglavlje, u kojem naglašava pojmovnu razliku između poduniverzuma i omeđene oblasti značenja, i gde kaže da je „upravo značenje naših iskustava to koje konstituiše stvarnost, a ne ontološka struktura objekta“ (Šic, 2012: 403). Naravno, govoreći o fenomenološkom gledištu na realnost kao o jednom specifičnom „kognitivnom stilu“ (Šic, 2012: 403), čime se na neki način relativizuje pojam društveno-poželjne slike stvarnosti, bitno je i istaći da se time skreće pogled na iskustvo delatnika pre nego na njegovu strukturnu ulogu, koja može uključivati, a najčešće je to i slučaj, različata tumačenja realnosti drugih delatnika, koji ovim postupkom u prvi plan naglašavaju problematiku situacije viđenje iz perspektive sopstva. Cilj, dakle, nije bila subverzivna akcija protiv ideološke konstrukcije poželjne vizije koje je određena od strane datog društva, sa čitavom svojom imanentnom strukturnom diferencijacijom, već kritički pogled na jednostranu, hegemonu sliku, koja nužno određuje pravce kretanja društveno-razvojnog puta, bez preteranog „sluha“ za individualne, divergentne „istupe“.

Konceptualna i kontekstualna podloga teorija o totalitarizmu

Na tragu ovih razgraničenja ću započeti izlaganje o teorijama o totalitarizmu, koje predstavljaju dominantnu struju u društvenim naukama u vremenima društvene krize, pre svega u zemljama razvijenog Zapada, gde je taj uticaj očigledan u raznim pokušajima konstrukcije prošlosti, i to na temeljima koje je svojevremeno postavio Karl Fridrih. Pomenuti teoretičar, zajedno sa svojim učenikom Zbignjevom Bžežinskim je konstruisao teoriju čiji je cilj bio „da razvije „deskriptivnu teoriju“ novih državnih oblika totalitarizma, kao opšti klasifikacijski model za fašističke i komunističke sisteme. Umesto toga, rezultat je bila teorija u čijem je središtu idealnotipski pojam totalitarne diktature, nastao proizvoljnim uopštavanjem empirijskih osobenosti različitih diktatura“ (Kuljić, 1983: 160). Iz ove perspektive ću pokušati da prikažem funkciju ovakvog teorijsko-metodološkog polazišta. Određenje pojma totalitarizam kod autora Alfreda Stepana i Huana Linca prati dominantno empirijsku sekvencijalnu politikološku analizu dešavanja, baziranu na primerima pojedinih političkih stanja i zbivanja u svetu u jednom veoma opširnom i neprecizno definisanom vremenskom okviru. Kao polazište, autori ističu idealno-tipski karakter pojmova, čija polazišta određuju na teorijskom planu, da bi u nastavku sledio jedan potpuni zaokret sa multivarijantnog polazišta na unilinearni pravac politikološke analize, koja je pritom potkrepljena detaljnom, ali nepotpunom istorijskom građom, u cilju nužnog potvrđivanja sopstvenih hipoteza. Iz ove studije, koja je na višem saznajnom nivou gotovo beznačajna, želim da istaknem sam pojam totalitarizam iz prostog razloga što se on određuje i utvrđuje isključivo u odnosu koji je antagonistički nastrojen prema pojmu demokratija. Problem čitave ove studije je, po mom mišljenju, u samoj polaznoj definiciji demokratije, koja je veoma neodređena, kada je u pitanju njena teorijska upotreba. Problematičnost leži u pokušaju autora da demokratiju teorijski definišu preko tkz. arena društva (Linc, Stepan, 1998: 20-27). Međutim, oni se svoje idealno-tipske postavke ne drže dosledno, u daljem čitanju, već teže da te konstrukcije dopune raznim empirijskim podacima i njihovom selektivnom upotrebom, sve kroz prizmu dominantne političke ideje. Elementi koji označavaju totalitarizam, kao politički sistem, jesu eliminacija svakog ranijeg političkog, ekonomskog i socijalnog pluralizma, unifikacija, artikulacija i usmerenje jedne utopijske ideje, zatim, ako je sam sistem intenzivno i ekstenzivno mobilizatorski, sa rukovodećom garniturom harizmatskog karaktera (Linc, Stepan, 1998: 61). 

Ubrzo nakon pada Berlinskog zida dolazi i do sloma čitavog socijalističkog bloka u Evropi, gde je na čelo zemalja real-socijalizma stajao Sovjetski Savez, dok je jugoslovenski socijalizam takođe nestao, ali na drugačiji način. Time je kapitalizam naglo preplavio sve bivše socijalističke zemlje, donoseći turbulentne društvene promene u svim aspektima. Jugoslavensko društvo je kao posledicu urušavanja sistema socijalističkog samoupravljanja imalo i građanski rat zbog kojeg je ono, posredstvom nacional-šovinizma, pretrpelo značajne retrogradacije. Smatram da teorije o totalitarizmu imaju značajnu ulogu u preraspodeli društvene moći jer se one, pored teorije modernizacije bave analizom socijalizma na nekom najopštijem nivou (Kuljić, 2002: 376) i u današnje vreme kada uglavnom ne postoji alternativni društveni sistem osim neoliberalnog. Ovim svojim stavom nastojim da zaoštrim sliku društvenih konflikata, svodeći je na svega nekoliko dominantnih faktora.  

Problematika savremenih teorija o totalitarizmu ima korena još u Vajmarskoj Republici, koja je zbog svoje tolerantnosti prema nesmetanim aktivnostima levice i desnice vrlo brzo propala (Kuljić, 1983: 226). Uslovi za njenu propast su bili pre svega povoljna društvena klima koja je, kao jedan plodni rasadnik poslužila idejama levice i desnice, s tim što je duga tradicija romantičarske nacionalne svesti u ekstremnoj desnici pronašla svoje utočište gde će se kasnije   razviti u skup elemenata jednog, na makro društvenom nivou, malignog društvenog sistema.  S druge strane, levica koja je imala idejno-političku podršku Sovjetskog Saveza nije imala toliko snage da se suprotstavi nemačkom nacionalizmu, koji je usled brojnih sociopatoloških procesa kod građanstva izazvanih ekonomskim i društveno-moralnim osudama zbog izazivanja Velikog rata, do te mere učvrstio i osnažio poljuljani nacionalni karakter, da je ideja ponovnog „uzdizanje nemačke nacije poput ptice feniks“ jedini put videla u osveti sopstvene žrtve.

U nastavku ću pokušati da ukažem na neke od temeljnih razlika između levice i desnice, kako bih ukratko dao distinktivnu notu prilično homogenizovanim teorijama o totalitarizmu. Pre svega, ove teorije nemaju homogenu teorijsku postavku, pa je iz tog razloga bitno istaći pravce razvoja ovih teorija u pojedinim zemljama Zapada u različitom vremenskom periodu. Prve teorije o totalitarizmu 1920-ih godina su ostavljale mogućnost socijalizmu da se izmeni, dok su druge smatrale da takav jedan monolitni sistem nije moguće izmeniti (Kuljić, 2002: 377). Već sa zaoštravanjem društveno-istorijskih uslova 1930-ih pa sve do kraja Drugog svetskog rata, ove teorije gube na značaju, da bi se u vreme Hladnog rata znatno zaoštrile prema društveno-političkom sistemu Sovjetskog Saveza. Cilj ovih zaoštravanja jesu svakako otkrića zapadnoevropskih levičara o političkim čistkama u vreme Staljinove vladavine i veoma uticajna antikomunistička politika SAD. Teorije o totalitarizmu su bezmalo uticale na razvoj propagande u oba suprotstavljena bloka, ali bi otvaranje ove teme podrazumevalo jedno opširno izlaganje koje prebvazilazi okvire ovog seminarskog rada.

Ono što je važno kao polazište za dalju analizu jeste određenje osnovnog pojmovnog aparata kojim ću se dalje u radu koristiti. Upotreba pojmova kao što su totalitarizam, ideologija, demokratija, diktatura, teror, komunizam, socijalizam i fašizam nužno određuju usmerenje daljeg razvoja teorija o totalitarizmu. Ako se na pojam demokratije osvrnemo sa stanovišta određene društvene grupe ili klase, imaćemo velikih poteškoća u daljoj upotrebi istog pojma. „U svojoj dugoj istoriji pojam demokratije je različito tumačen, zastupale su ga različite društvene grupe ili klase, pa se nalazi u gotovo stalnom propagandističkom opticaju, postajući predmet bezobzirne manipulacije“ (Tadić, 1996: 32). Iako je često semantički demokratija označavala oblik „vladavine slobodne siromašne većine“ definisan od strane Aristotela (Tadić, 1996: 30), u svakom savremenom turbulentnom društvenom periodu je definicija demokratije bila u službi političkih akcija koje se pozivaju na istorijske prilike, odakle bi shvatili „božansko proviđenje, a kasnije neka viša celishodnost dinamički-panteistički shvaćenoga duha“ (Manhajm, 1968: 133). Dakle, nema perzistentne upotrebe celovitog i sveobuhvatnog pojma demokratije u političkim akcijama u savremnom dobu koje se na nju oslanjaju, ali postoji perzistentna upotreba pojma demokratija kao fleksibilnog i necelovitog, u zavisnosti od trenutne društveno-istorijske prilike. Razlog tome je značaj političkog delanje kao faktora društvenih promena, gde se sada pod demokratijom, pored pojmovne necelovitosti, podrazumeva ciljno-racionalna upotreba nedosledne društveno-istorijske kontekstualizacije, u prevodu, svakome prema svojim potrebama.

„U misli o politici XX veka teorije o totalitarizmu (u daljim navodima TOT) spadaju u tzv. super teorije po opštosti pristupa, raširenosti i uticajnosti. Svaku super teoriju čini skup srodnih učenja i opštih proverljivih pretpostavki. Strukturu svake super teorije čini: (1) tvrdo jezgro, tj. skup postulata kao najopštijih stavova koji se ne mogu napustiti a da se ne dovede u pitanju teorija u celini, i (2) prateće teoreme koje se mogu modifikovati radi usavršavanja osnovne teze“ (Kuljić, 2002: 375). Ono što je važno naglasiti na samom početku je da se teorije o totalitarizmu, kao tkz. super teorije, kao što je to i sam funkcionalistički pristup sa Talkotom Parsonsom na čelu, odlikuju nekim polaznim epistemološkim nedostacima. Prema V. Miliću, naučnu teoriju čine „na određen način povezani opšti iskustveni stavovi pomoću kojih ona sređuje iskustvene podatke i objašnjava iskustvene pojave na onom području stvarnosti koje je predmet njenog istraživanja, kao i usmerava dalja istraživanja“ (Milić, 1996: 302). Milić dalje navodi da se u okviru društvene strukture mogu razlikovati tri osnovna elementa: (1) rečnik koji sadrži definicije osnovnih pojmova koji se javljaju u postulatima teorije, (2) određen broj postulata teorije, (3) veći ili manji broj teorema koje su izvedene iz postulata (Milić, 1996: 304).

Funkcionalističko-kibernetsko shvatanje teorija o totalitarizmu Karla Dojča da idealno-tipska konstrukcija totalitarnih sistema, prema modelu oblika birokratske organizacije Maksa Vebera, sadrži tranzitivnost vlasti, rigoroznost, kontrolu sredstava informisanja, samo-obaveštavanje i sposobnost učenja[1] pokušava da bezalternativno izdvoji sve zajedničke elemente totalitarnih sistema, polazeći od aksioma da fašizam i socijalizam imaju jednake metode sprovođenja vlasti. Ovim se, po mom mišljenju, na sistematičniji način pokušava izvojevati dokaz o jednakosti socijalizma i fašizma. Nekoliko svojih pretpostavki bih istakao u vezi sa ovim poređenjem. Pre svega mislim da temeljna ideja ove dve ideologije nikako nije istovetna. „Krajnja konsekvenca fašističke indoktrinacije je organizacija totalne vlasti nad dušama, a krajnja posledica fašističke politike i fašističkog poretka je totalna mobilizaija za totalni rat“ (Tadić, 1996: 54). Upravo na ovom mestu je sadržana temeljna razlika u fašizmu i socijalizmu. Socijalizam je sistem koji, u nekim svojim osnovnim karakteristikama odlikuje uspostavljanjem društva bez klasnih diferencijacija, dakle društva jednakih. Fašizam nije sistem koji putem svojinskih odnosa, kao temeljne kategorije nejednakosti prema levom shvatanju, ukida nejednakosti, već on polazi od uverenja da srž nejednakosti u društvu leži u sveprisutnom, apstraktnom neprijatelju, koji će umesto prikaze otelotvoriti onda kada mu se utvrde različitosti od nekih idealno-tipskih odlika društva. Na kreiranje tih idealno-tipskih odlika utiče najmanji zajednjički činilac, odnosno sve ono što odlikuje jednog ruralnog, časnog, religioznog, čistokrvnog i autoritetu sklonog muškarca i sve ovo, samo autoritetu podložnoj ženi. Dakle, stereotipi predstavljaju taj simplifikovani oblik poimanja koji je dostupan i podjednako razumljiv svakom nacionalnom subjektu[2]. Odatle proizilazi da je rat zapravo jedni faktor održanja fašizma, dok kod socijalističkih ideja faktor održanja jeste ukidanje privatnog vlasništva. Fašizam problemu svojinskih odnosa ne vidi ništa sporno upravo zato što je njegov vidokrug orijentisan na stvaranje jednonacionalnog državnog organizma koji ima za cilj totalizaciju čitavog sveta. Sličnosti postoje kod socijalizma, kada se radi o totalizaciji sveta u smislu svaranja svetskog besklasnog društva. Dakle, besklasnom društvu u komunizmu nije bitan stepen prisutnosti nacije u krvnim zrncima, figurativno rečeno, već je važno da čovek bude slobodna individua. 

Zaključak

Na kraju rada naglasio bih važnost izučavanja teorija o totalitarizmu u savremenom dobu. Uticaj masovnih medija u današnjici je veći nego ikada ranije, što je direktna posledica tehnološkog napretka čovečanstva. Na tragu ekoloških teorija želim da napomenem značajnost uloge tehnoloških dostignuća na ljudsko prirodno okruženje i da je pojam rizičnog društva, koji je potekao od teoretičara Urliha Beka itekako povezan i sa samim teorijama o totalitarizmu. Rizično društvo nije kategorija koja je isključivo ekološki determinisana. Ono se može odnositi i na društvene odnose koji se u eri masovnih medija konstantno ističu kao ciljna grupa. Odnosi se, sa stanovišta postmoderne, kreiraju uz pomoć tehničkih dostignuća, krčeći tako put svim onim pokušajima „grešnika“ na ljudskoj istorijskoj sceni da svoje ime obremene ispravnošću i kao takvo ga prenesu budućim generacijama. Teorije o totalitarizmu su, po mom mišljenju, analitički veoma šture i opšte i iz tog razloga će vrlo malo toga istinski saznajnog sa sobom nositi. Ono što je njihova metodološka prednost je što omogućavaju učvršćivanje kritičkog stava prema istorijskim procesima, stvarajući tako značajniju kritičku masu naspram njenih, na opštem nivou, manje kritičkih postulata.   

Korišćena literatura:

Kuljić, Todor, 2002, Prevladavanje prošlosti: uzroci i pravci promene slike istorije krajem XX veka, Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji
Kuljić, Todor, 1983, Teorije o totalitarizmu, Beograd: Istraživačko-izdavački centar SSO Srbije
Linc, H, Stepan, A, 1998, Demokratska tranzicija i konsolidacija: Južna Evropa, Južna Amerika i postkomunistička Evropa, Beograd: „Filip Višnjić“
Manhajm, Karl, 1968, Ideologija i utopija, Beograd: Nolit
Milić, Vojin, 1996, Sociološki metod, III izdanje, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva
Tadić, Ljubomir, 1996, Politikološki leksikon, Beograd: ZUNS
Šic, Alfred, 2012, Problemi društvene stvarnosti, Novi Sad: Mediterran Publishing    

---

[1] Vidi Kuljić, T, 1983, Teorije o totalitarizmu, Beograd: Istraživačko-izdavački centar SSO Srbije, str. 161

[2] Vrlo je indikativno da se zapravo radi o objektu, ako se situacija posmatra sa više perspektive. Svest o nacionalnom sopstvu pruža pojedincu lažnu sliku o sebi, da ujedno kao subjektu sistema on postoji kao osobena ličnost sa unutrašnjom spoznajom.