Autor: Milan Urošević
Kultura i poluperiferija
Pojam poluperiferije uzet je iz teorije svetskog sistema
koja potiče od Imanuela Volerstina. Ovim pojmom Volerstin je težio da obogati
podelu, nastalu u teorijama zavisnosti, između centra kapitalističkog sistema i
njegove periferije. (Frank 1970: 7) Poluperiferija stoga ovde uzima ulogu
dinamičke komponente koja je uvedena sa namerom da se teorija oslobodi statičke
slike. Ako ispitamo poluperiferijski položaj zaključujemo da on predstavlja
prelaznu kategoriju koju zemlje zauzimaju u njihovom putu uz ili niz skalu
svetskog kapitalističkog sistema koja na svom vrhu ima centar a na dnu
periferiju. Upravo ovo objašnjava Volerstinovo određenje periferije kao
“srednje tačke u kontinuumu koji se proteže od centra ka periferiji”.
(Volerstin 2012: 60) Ovakvo viđenje periferije nas podstiče na zanimljivo
pitanje, a to je stanje u kojima se ovakve države nalaze. Poluperiferijski
položaj, pošto je prelazan, predstavlja svojevrstan limbo u kome zemlje još
uvek ne poseduju potpuno izgrađene karakteristike nijednog od polova spektra.
Upravo ova neodređenost a možemo reći i zbunjenost, će predstavljati okosnicu
našeg rada. Ovaj rad baziraćemo na ispitivanju karakteristika kulturne sfere
Srbije, u njenom procesu postsocijalističke transformacije i uticaj poluperiferijskog
položaja Srbije na njen položaj u simboličkoj geografiji Evrope.
Simbolička geografija predstavlja široku oblast koja,
jednostavno rečeno, proučava kako se društveni kolektiviteti raspoređuju po
skali simboličkog vrednovanja. (Spasić 2012: 15) Naša teza će biti da je
situacija koju nalazimo unutar kulturne sfere ovog društva upravo posledica
njegovog položaja na ovoj skali. Društvo Srbije je “opsednuto” svojom slikom u
očima onoga što možemo smatrati centrom. (Spasić 2012: 15) Centar se usled svoje
moći smešta na najvišu poziciju ove skale, a ostala društva jure za njegovim
“civilizacijskim” karakterom. (Spasić 2012: 15) Upravo iz ovogo razloga kultura
u Srbiji dobija specifičan instrumentalni karakter, ona je sredstvo
diskvalifikacije, predmet svađa i saveznik mnogobrojnih političkih opcija.
(Spasić 2012: 15) Poluperiferijski karakter uzrokuje ovakvu situaciju, Srbija
ne nosi obeležja centra ali nije dovoljno udaljena od njega da bi razvila
dovoljno autonomnu skalu vrednovanja, te stoga njeni stanovnici sebe odmeravaju
upravo u poređenju sa centrom. (Spasić 2012: 17) Simbolička geografija kao
disciplina služi kritičkom i dekonstruktivisitčkom proučavanju međuuticaja
društvenih kolektiviteta i simboličkim, kulturnim i kognitivnim aspektima ovih
globalnih raslojavanja. (Spasić 2012: 15,17) Ovo nikako ne znači da se
materijalne dimenzije raslojavanja zanemaruju, one se smatraju osnovama moći i
mogućnosti da se vrši intelektualna hegemonija, kolektivna stigmatizacija i
čini bazu za moć definisanja tuđeg identiteta. (Spasić 2012: 17)
U ovakvoj postavci glavni cilj našeg ispitivanja biće da
ukažemo na specifične posledice položaja Srbije u materijalnoj i simboličkoj
konstelaciji globalnih odnosa. Ovaj položaj, kombinovan sa njegovim
postsocijalističkim karakterom dovodi do karkaterističnih posledica po kulturnu
sferu koja je naš glavni predmet. Postosocijalistički karakter Srbije uzima
specifičan put, ima nepovoljne ishode i velike zastoje. (Spasić 2012: 16)
Upravo zato kulturna sfera i vrednosne skale u Srbiji bivaju nestabilne, nemaju
mogućnosti da se fiksiraju usled nestabilnosti samih materijalnih osnova
društva. Kao posledice ovog položaja između društveno-ekonomskog sistema
realsocijalizma i kapitalizma, srpska kultruna sfera se nalazi u “međustanju”.
Kao što vidimo srpsko društvo se nalazi u većem broju različitih procepa:
između različitih ekonomskih i društvenih poredaka, između periferije i centra.
Kao posledicu ovog upravo ćemo ispitivati procepe koji nastaju u srpskoj
kulturnoj sferi i povezati ih sa ovim međustanjem u kome se društvo Srbije
zadesilo.
Orijentalizam kao
praktično ostvarena hegemonija
Hegemonija je pojam koji u društvene nauke uvodi
italijanski autor Antonio Gramši. Njegova namera je bila da istraži razloga za
izostajanje predviđanja koja je u svojim radovima dao Marks. Marks je predviđao
veliki revolt radničke klase kao posledicu radikalizacije njihove eksploatacije,
otuđenja i pogoršanja životnih uslova. Sve ovo se činilo u Gramšijevom periodu
kao zabluda ili daleki san. Suočavanje sa aporijama u koje je upao marksizam sa
početka dvadesetog veka postavlja se kao Gramšijev cilj. On sklapa pojam
hegemonije iz dva dela. Hegemonija predstavlja način vladanja jedne klase, on
može biti “vodeća” i “dominantna”. (Gramši 2008: 149) Dominacija predstavlja
korišćenje fizičke i zakonske prisile dok vođstvo čini moralna i intelektualna
dominacija. (Gramši 2008: 149) Stoga hegemonija čini kombinaciju sile ali i
pristanka na vlast određene klase, oni se međusobno uravnotežuju i time
omogućavaju vladavinu bez većih potresa. (Gramši 2008: 149) Iz ovoga možemo
zaključiti da hegemonija predstavlja način vladavine koji kombinuje kako materijalnu
tako i idejnu moć. Hegemonija obezbeđuje vladajućoj klasi pristanak na njenu
vladavinu putem artikulacije interesa i ideja podređenih. (Gramši 2008: 149)
Ona podrazumeva da podređene klase prihvataju ideje vladajuće i usvajaju je kao
svoje, time vladajuća klasa sebi obezbeđuje vladavinu bez većeg protivljenja.
Za nas se ovde u Gramšijevom viđenju hegemonije čini najvažnijim njegova kratka
konstatacija da se hegemonija može proširiti iz okvira države i kao koncept
primeniti na međunarodnom nivou. (Gramši 2008: 150)
Ovde na scenu ulazi naš osnovni koncept – orijentalizam.
Kao što smo u naslovu poglavlja pomenuli on za nas predstavlja praktično
ostvarenje prethodno objašnjene hegemonije. Orijentalizam je termin koji je u
istoimenoj knjizi skovao Edvard Said. On polazi od pretpostavke da Orijent nije
prirodna činjenica i nešto što jednostavno na taj način “postoji”. (Said 2008:
13) Na ovaj način Said, nadovezujući se na Fukoa, polazi od Orijenta kao
diskurzivne konstrukcije koji je “načinjen” orijentalnim, a ne kao takav
otkriven. (Said 2008: 15) Nadovezujući se na Fukoa, Said spaja pojam diskursa i
moć i time usvaja viđenje diskursa kao “moći koju treba zadobiti“ (Fuko 2007:
9) Ovim on afirmiše orijentalizam kao hegemoniju evropskih ideja o Orijentu u kojoj
se ponavljaju stavovi o evropskoj nadmoći nad orijentalnom zaostalošću. (Said
2008: 17) Prethodno pomenuta simbolička skala Evrope je upravo instrument
ostvarivanja orijentalizma. Ona je sistem predstava u kojima se na na jednom
polu nalaze “moderna” i “racionalna” društva Evrope dok drugi pol skale
zauzimaju “tradicionalna i “iracionalna” egzotična društva Istoka. (Bakić-Hayden
2006: 32) Orijentalizam se time smatra diskurzivnim predstavama ali i praksama
kojima se društva istoka predstavljaju na određen način, on je skup “znanja” o
ovim društvima kojima se opravdava politička dominacija nad njima. (Bakić- Hayden
2006: 32) Orijent je tako konstrusiam kao sistem reprezentacija i kao takav
ulazi u nauku i svest zapadnih društava. (Said 2008: 271) Što se tiče samog
sadržaja predstava one se ne mogu jednostavno izraziti, sam epitet
“orijentalnog” je time postao korpus informacija o Orijentu, on se smatrao
senzualnim, sklonim ka despotizmu, aberantnog mentaliteta i sam po sebi
zaostao. (Said 2008: 274-275) Orijent je tako konstruisan kao “drugo” zapada,
država Zapadne Evrope, na osnovu kojih su ove zemlje konstruisale sopstveni
identitet. Ali orijentalizam se može primeniti i u samoj Evropi.
Ako ovakav oblik diskurzivnog formiranja simboličkih
hijerarhija primenimo na samu Evropu dobićemo prethodno pomenutu simboličku
hijerarhiju. Skala simboličke geografije Evrope formira se na osnovu
religioznih podela kao njihove osnove. (Bakićh-Hayden 2006: 35) U najopštijem
vidu prvu podelu karakteriše podela hrišćankse crkve na zapadnu, rimo-katoličku
i istočnu, pravoslavnu. (Bakić-Hayden 2006: 35) U okviru ovih podela takođe se
stvaraju binarne konstelacije, na istoku pripadnici islama gledaju se kao manje
vredni od pripadnika pravoslavne religije, jer se smatrajju bližim onom dalekom
Orijentu. (Bakić- Hayden 2006: 35) U okviru Zapadne Evrope protestantska
tradicija se gleda kao na višem nivou simboličke skale od rimo-katoličke.
(Bakić.Hayden 2006: 35) Celokupna hijerarhija se, kao što vidimo, prikazuje kao
jedan kontinuum sa protestatnskom tradicijom na najvišem nivou i pripadnicima
islama na najnižem. (Bakić-Hayden 2006: 36)
U okviru ove simboličke konstelacije stvara se jedna
opštija orijentalistička distinckija sa onim delom Evrope koji je bio pod
otomanskom vlašču u pozicji Orijenta dok se ostali delovi Evrope predstavljaju
kao vredniji. (Bakić-Hayden 2006: 34) Na ovaj način Balkan postaje religijsko i
kulturno “drugo” u Evropi koja se od njega distancira. (Bakić-Hayden 2006:
34-35) Podela Evrope na Istok i Zapad se smatra pronalaskom evropskih filozofa
osamnestog veka prilikom sagledavanja ekonomske razvijenost Zapadne Evrope i u
tim pogledima zaostale Istočne. (Todorova 1999: 29-30) Sa druge strane
interesovanje za Balkan počinje tokom balkanskih ratova kada De Konstan piše
svoj izveštaj međunarodnoj komisiji sazvanoj da utvrdi uzroke ovih ratova.
(Todorova 1999: 36) Od ovog perioda nadalje u diskursu Zapadne Evrope široko su
rasprostranjeni termini balkanizma, balkanizacije i balkanskog mentaliteta koji
dobijaju isti onaj oblik kao termini “orijentalnog”. (Bakić- Hayden 2006: 35)
Ovi epiteti koriste se sa potpunom samorazumljivošću težeći da ukaži na čitav
niz osobina koji karakterišu Balkan kao “drugog” Evrope. Ovakav diskurs se nadovezuje
na razgraničenje koje je nastalo u simboličkoj geografiji Evrope posle Drugog
svetskog rata sa podelom na istočni komunistički i zapadni kapitalistički deo.
(Bakić- Hayden 2006: 35) Ideološki Drugi je zamenio geografsko-kulturnog Drugog
(Bakić-Hayden 2006: 35) U periodima posle raspada SFRJ ovakvo viđenje se
reprodukuje u širko rasprostranjenim tezama u uzrocima ratova na ovim
prostorima koji uzroke nalaze u “drevnoj etničkoj mržnji”. Ovo objašnjenje
raspada SFRJ esencijalizuje uzroke sukoba i objašnjava ih mržnjom koju ovi
narodi navodno oduvek osećaju (Jović 2003: 37) Ovakav diskurs ispoljava
esencijalističke pretenzije koje su uobičajene za orijentalističku praksu.
Harvardski profesor Semjuel Hantington je moža najbolji
primer primene orijentalističkog diskursa kroz sastavljanje teze o “sukobu
civilizacija”. Sukob civilizacija je za njega sledeći obrazac sukoba posle
kraja hladnog rata. (Bakić 2012: 160) On civilizacije temelji na religiji i
pravi oštru podelu između pravoslavno-islamske i katoličko-protestantske.
(Bakić 2012: 161) Hatington tvrdi da narodi na zapadu dele ista skustva koja ih
čine podobnima za privredni razvoj i demokratiju dok istočni narodi jednostavno
ne mogu biti uključeni u ovakva uređenja. (Bakić 2012: 161) Upravo sukobe tokom
raspada SFRJ Hantington koristi kao primer da ova podela onemogućava suživot
naroda koji potiču sa različitih strana. (Bakić 2012: 161) Bitno je napomenuti
da Hantington pominje Hrvatski i Slovenački narod kao “zapadno orjentisane” i
smatra ih dobrodošlim u zapadni kulturni krug. (Bakić 2012: 161) Ovakav njegov
stav prema ovim bivšim jugoslovenskim narodima je reprezentativan za uticaje
koji dovode do onoga što Milica Bakić-Hayden naziva orijentalizmom koji se
“gnezdi” u samom sebi. (Bakić-Hayden 2006: 36) Ovo je pojam koji ona koristi za
reprodukciju orijentalizma od strane onih prema kojima je usmeren. Ovu
reprodukciju ćemo nadalje prikazati, sa namerom da ukažemo da je pozicija
naroda bivše Jugoslavije u simboličkoj hijerarhiji Evrope upravo uzrok za specifičan
tip orijentalizma koji se u okviru ovih naroda razvija. Ovaj tip orijentalizma
je posledica šire simboličke hijerarhije u okviru koje se celokupan Balkan
nalazi i dovodi do njene reprodukcije. Drugim rečima narodi Balkana i bivše
SFRJ usvajaju sliku koju o njima stvara ostatak Evrope i time doprinoseći
reprodukciji ove slike.
Orijentalizam –
jugoslovenska varijanta
Kao što se može videti, polovi simboličke geografije
Evrope ukrštaju se na područijima bivše Jugoslavije. (Bakić-Hayden 2006: 36) Pošto
je njena teritorija bila mesto susretanja kako nekadašnjih carstava (rimskog i
otomanskog) tako i susretanja religija (rimo-katoličke sa islamom i
pravoslavljem) u okviru nje se moraju razviti zasebne orijentalističke
konstelacije. Orijentalistička retorika u Jugoslaviji postala je posebno
očigledna u periodima tokom 1980-ih kada je ova zemlja zapala u niz većih
kriza. Određeni delovi Jugoslavije su težili da potvrde svoj status “evropskih”
država i zauzvrat ostale optužujući za “balkanizam” i balkanski mentalitet”.
(Bakić-Hayden 206: 36) Na ovaj način sebe potvrđujući kao delove simoličkog
vrha, a ostale denotirajući kao ne-evropske tj “druge”. (Bakić-Hayden 2006: 36)
Orijentalistička konstelacija Jugoslavije ogleda se u distinkcijama između
severnih republika koje su bile nekadašnji delovi habzburške imperije, Hrvatske
i Slovenije, u odnosu na pravoslavne i muslimanske delove nekadašnjeg
otomanskog carstva. (Bakić-Hayden 2006: 36) Ovim se isticala prednost života u
habzburškoj monarhiji dok je za sve probleme okrivljavano otomansko nasleđe,
time nastaje retorika o “severnjacima” i južnjacima”. (Bakić-Hayden 2006:
36-37) Pojavni oblici ovakvog orijentalističkog diskursa su se ogledali u
periodima raspada Jugoslavije kada su ove severne republike krenule da
ispoljavaju svoje nezadovoljstvo karakterišući “bratstvo i jedinstvo” kao teret
i nametnutost. (Bakić-Hayden 2006: 38-39) Na ovakvoj retorici se zasnivala
težnja Slovenije i Hrvatske za odvajanjem od Jugoslavije i postizanjem
samostalnosti. Ovim severne države su smatrale da se oslobađaju negativnog
orijentalnog nasleđa i omogućuju sebi da se “pridruže Evropi” tj Evropskoj
Uniji time potvrđujući svoj status kao Evropljana. (Bakić-Hayden 2006: 40-41)
Na ovaj način ukida se i legitimitet same Jugoslavije proglašavajući je za
nemoguću tvorevinu sastavljenu od međusobno nepomirljivih civilizacija (poput
Hantingtona). Ali ovo nije sve, na ovaj način Slovenija i Hrvatska potvrđuju
svoj evropski status i takođe proglašavaju da su veštački i na silu spojene sa
Balkanom. (Bakić-Hayden 2006: 41) Dobar primer ovakve retorike je rad Petera
Jambeka, profesora sociologije u Ljubljani, napisanom za predavanje pred
američkom i međunarodnom publikom. (Bakić-Hayden 2006: 43) On govori o pokušaju
da se Jugoslaviji nametne hegemonistički režim sa sedištem u Srbiji koji bi
stvorio autoritarnu državu pod uticajem svojih političkih snaga
“kripto-pravoslavno-hrišćanskog porekla”. (Bakić-Hayden 2006: 43)
U analizama zapadnih medija ne izostaje slaganje sa
ovakvim orijentalističkim diskursom. U New York Times-u često se govorilo o
vrednim rimo-katoličkim Slovenima čiju su kulturu oblikovali vekovi pod
austrijskom vlašću i kojima je Jugoslavija gde vladaju pravoslavlje i islam
neprirodna tvorevina. (Bakić-Hayden 2006: 44) Ovakva objašnjenja su posezala za
religijom, koristeći je kao svojevrstan univerzalni eksplanatorni mehanizam
putem kojeg se sve može objasniti. Novinarka Celestine Bohen je religijom objašnjavala
tzv. “konzervativnu crtu Balkana” koja je produkt pravoslavne vere i kroz
istoriju je bila sluškinja države. (Bakić-Hayden 2006: 44) Možemo videti da se
u istorijskim slučajevima za koje je potrebno iskoristiti veliku analitičku moć
zarad razumevanja okolnosti i neuhvatljivih tokova događaja diskursi kao što je
orijentalizam pružaju brze i jednostavne odgovore. Takođe kao što smo pomenuli,
strani uticaji kao što je ovaj uticaj medija pružaju podršku orijentalističkom
diskursu Slovenije i Hrvatske time reprodukujući kako sveopšti orijentalistički
diskurs Evrope tako i njegovu specifičnu varijantu u Jugoslaviji. Slavoj Žižek
se u svojim objašnjenjima načina na koji ideologija funkcioniše osvrće na stav
zapadnih medija prema ratu na prostoru bivše Jugoslavije. On tvrdi da, nasuprot
sukobima sa Sadamom Huseinom u kome je on prikazivan kao “oličenje zla”, prema
sukobu u Jugoslaviji je iskorišćen drugačiji mehanizam. (Žižek 1995: 5) U
slučaju Jugoslavije zapadni mediji su zauzeli ulogu kvazi-antropološkog posmatrača,
i davali gledaocima lekcije o istoriji ovih prostora od vremena srednjeg veka,
tvrdeći da je to jedini način za razumevanje samog konflikta. (Žižek 1995: 4-5)
On tvrdi da je ovo još jedan ideološki mehanizam koji se poziva na
“kompleksnost okolnosti” i time oslobađa posmatrača, Zapad, od obaveze za
delovanje. (Žižek 1995: 5) Na ovaj način Zapad je sebe oslobodio odgovornosti
za političku dinamiku koja je do ovih konflikata dovela, i njegovo
nerazumevanje dezintegracije Jugoslavije. (Žižek 1995: 5)
U svom jako zanimljivom tekstu u kome spaja etnografsko
istraživanje svakodnevnih doživljaja stanovnika ovih prostora i globalnu
geopolitičku situaciju, beligijski antropolog Stef Jansen iznosi neke
zanimljive zaključke vezane za našu tematiku. Jansen na zanimljiv način
kontekstualizuje položaj balkanskih zemalja u okviru evropske geopolitike.
Balkan se u njegovom viđenju konstruiše kao spoljašnjost Evrope, usled
stvaranja Evropske Unije, Balkan je konstruisan kao njena prva spoljašnjost,
prvi sused koji se nalazi izvan nje. (Jansen 2009: 21) Ako usvojimo ovakvo
viđenje ono je lako uklopivo u diskurs orijentalizma: “prvi susedi” Evrope teže
da sebe prikažu kao “evropske” usled toga simboličkim sredstvma sebe odvajaju
od Balkana kao “primitivnog”. Vrh simboličke hijerarhije, centar, diktira
pravila igre, dok prvi susedi Evrope igraju ovu igru simboličkog utrkivanja za
moć težeći da sebe svrstaju što više na skali simboličke hijerarhije. Jansen
ipak zaključuje da je diskurs stanovnika bivše Jugoslavije svakako
evrocentričan, a time i orijentalistički, usled činjenice da ne sagledava
načine na koji Evropa drži podalje od sebe narode koji su izvan Balkana.
(Jansen 2009: 38) Na ovaj način Jansen nam pomaže da uvidimo činjenicu da
stanovnici Balkana koliko god bili orijentalizovani od strane svojih zapadnih
suseda takođe vrše proceduru orijentalizacije prema onima koji se nalaze
istorično od njih i time bliže onom “prvobitnom” Orijentu. Milica Bakić-Hayden
procese koje smo do sada opisali naziva “gnežđenje” orijentalizma, tj. način na
koji orijentalizovani narodi reprodukuju ovu svoju poziciju, prihvatajući svoje
mesto na simboličkoj hijerarhiji. (Bakić-Hayden 2006: 36) Orijentalizam se na
ovaj način reprodukuje konstantno, on je način predstavljanja kultura “drugog”
i otkriva se kao tendencija da se svaki region južno od nas vidi kao
konzervativniji i primitivniji. (Bakić-Hayden 2006: 36)
Orijentalizam u Srbiji – kultura i borba klasifikacija
Spuštajući se niz nivoe apstrakcije na kojima se vrši
diskurzivna praksa orijentalizacije dolazimo na nivo pojedinačnih zemalja tj.
Srbije. Kao što smo mogli da primetimo orijentalizam kao diskurzivna praksa
formiranja predstava stvara binarne opozicije od kojih jedna uvek biva
pozitivno, a druga negativno vrednovana. Isto se može primetiti i u periodima
devedesetih i početkom 2000-ih u Srbiji. Ponovo imamo formiranje nizova
binarnih opozicija između različitih epiteta koje zajedno formiraju
orijentalističku binarnu strukturu. Ova binarna struktura ima niz
karkateristika na kojima se zasniva, a može se razumeti pomoću teorije Pjera
Burdijea i njegovih koncepata distinkcije i borbe klasifikovanja. Osnovna
intencija Burdijeove teorije je prikazivanje da “klasa na papiru” tj. klasa
određena putem svojih objektivnih karakteristika, poseduje i niz uticaja na
realne prakse njenih aktera i javlja se u simboličkoj tj. kulturnoj sferi.
(Spasić 2012: 33) Na osnovu ovoga Burdije locira klasu u simboličkim praksama
aktera kao što su načini odevanja, umetnički ukusi, prehrambene navike itd. (Spasić
2012: 33) Osnovna osobina klase po Burdijeu je habitus, sistem internalizovanih
dispozicija koje određuju obrasce
mišljenja i delanja aktera. (Spasić 2012: 34) Bitna osobina habitusa je da
njegova mogućnost da podiže simboličke barijere, tj. habitus je, kako način na
koji pojedinac opaža i klasifikuje svet, tako i način na koji biva
klasifikovan. (Spasić 2012: 34) Stoga habitus kao sistem šema koje stvaraju
prakse takođe je sistem šema razlikovanja na osnovu ovih praksi, on je osnova
klasifikacija koje pojedinac obavlja, ali je i ono na osnovu čega on biva
klasifikovan. (Burdije 2013: 181) Najbitniji oblik klasifikovanja se naziva
“distinkcija” i predstavlja oblik simboličkog distanciranja od onih kulturnih
praksi i dobara koje se smatraju “niskim”, “običnim” i “vulgarnim”. Ona
podrazumeva diferenciranje, povlačenje granica prema drugima, ali u svoju
korist, na taj način sebi ili sopstvenoj grupi akter pripisuje superiornost.
(Spasić 2013: 41) Ovo se manifestuje na različite načine, na svakom nivou ukusa
i klasne pripadnosti, ono što predstavlja luksuz za one na nižem nivou za one
na višem predstavlja opštost i banalnost ,nešto samorazumljivo“. (Burdije 2013:
256) Distinkcija se tako kao strategija zasniva na borbi za prisvajanje
distinktivnih znakova kakva su klasifikujuća i klasifikovana dobra i prakse.
(Burdije 2013: 257)
Na osnovih ovih teorijskih koncepcija pokupšaćemo da
ukratko pokažemo načine na koji se u svojim svakodnevnim interakcijama stvaraju
simboličke granice u srpskom društvu u pomenutim periodima. Kultura se ove
postavlja kao ključan pojam, ona postaje kako mesto stvaranja granica tako i
sredstvo za pocrtavanje razlika između različitih društvenih grupa. Kultura
postaje resurs koji određene društvene grupe koriste da bi ostale diskvalifikovale,
ovo čini osnovni oblik orijentalizujućih praksi. Jedan od glavnih konkretnijih
oblika korišćenja kulture u ovu svrhu tiče se podele na urbano i ruralno kao
jednog od načina stvaranja distinkcije. U svojim istraživanjima Jansen, kao i
Ivana Spasić ustanovili su da se urbanost smatrala za oblik resursa i načina da
se pocrta razlika između onih koji ovaj resurs poseduju i onih koji, po
tvrdnjama ispitanika, dolaze u Beograd i uništavaju ga i “poseljačuju”.
Urbanost postaje stenografska oznaka za čitav skup značenja koja se pozivino
vrednuju kao uglađenost i slično nasuprot čega stoji sirovost i primitivizam.
(Spasić 2012: 72) Pripadnici urbanih sredina videli su se kao, u obliku
muškarca, naoružani i agresivni dok su se žene videle kao pobožne, poslušne i
sklone patrijarhalnim vrednostima. (Jansen 2005: 114-115) Jansen je u svojim
etnografskim istraživanjima uvideo da su antinacionalističke feminističke
aktivistkinje izjednačavale patrijarhat i ono što su videle kao seljački
primitivizam. (Jansen 2005: 115) Uz ovo vlast Slobodana Miloševića, kao i
nacionalističke ideje koje su bujale u javnoj sferi ovog perioda su se videle
kao posledica istog ovog primitivizma koji izvire na selu, navodno je Milošević
u stanovnicima sela imao glasačko uporište. (Jansen 2005: 113) Kao posledica
dugotrajnog teškog života u Srbiji stanovnici urbanih sredina su razvili
diskurs o propasti i poseljačenju grada, oni ističu kao nepoželjne “došljake”
koji vrše “provincijalizaciju” grada. (Jansen 2005: 122) Doseljenici iz ruralnih
sredina su obeleživani kao osvajači grada, kao opasna kategorija, oni su
navodno stekli veliku ekonomsku moć svojom povezanošću sa kriminalom, ali i
pored ove može imaju upadljivo nekulturno ponašanje. (Jansen 2005: 124) Figura
ovih pridošlica i “novih bogataša” izvire i u istraživanjima Ivane Spasić, oni
bivaju percipirani kao oni koji se nivu obogatili na legitiman način, oni
nemaju manire niti ukusa, stvorili su svoje bogatstvo pljačkom i silom i ne
poštuju poželjne vrednosti. (Spaisć 2012: 63)
Sledeći oblik distinkcije koji se stvara i time
reprodukuje orijentalistički diskurs se ogleda u poznavanju i poštovanju
popularne kulture. Kao i u ostalim sličajevima ova kultura se smatrala
sistemski uništavanom i propalom. Gledano iz Burdijeove perspektive ovakvo
vrednovanje je par exellance slučaj distinkcije. Kulturne prakse koje su vršili
oni koji su hteli da se na ovaj način distanciraju su se konkretno ticale
subkulturnih oblika koji su se ugledali na evropsku popularnu kulturu. (Jansen
2005: 152-153) Jansen ističe ispitanike koji su korišćenjen ovakvih kultrunih
dobara i praksi težili sebe da distanciraju od onih za koje su tvrdili da se
trude da “budu ono što ne mogu da budu”. (Jansen 2005: 153) Ovde se vidi čist
primer esencijalizacije “drugog”, isti ispitanik nadalje tvrdi da je
supkulturna scena propala i da je podeljena, nasuprot “onih koji su došli sa
sela – oni se drže zajedno”. (Jansen 2005: 153)
Posle prikazivanja orijentalističkih diskursa na nivou
jedne zemlje možemo zaključiti da korišćenjem urbanosti i kulturnog kapitala
određeni pojedinci i društvene grupe sistematično reprodukuju orijentalistički
diskurs. U okviru ovog diskursa stvaraju se nizovi binarnih opozicija:
urbano-ruralno, evropsko-balkansko, civilizovano-primitivno, moderno-zaostalo.
(Jansen 2005: 116) Sve ove opozicije stvaraju unutarsrpski orijent i okcident
putem jednog jedinog pojma – kulture. Unutar Srbije pripadnici preteženo
srednje klase koji žive u urbanim sredinama teže da označe pripadnike
ruralnijih sredina, posebno onih koji su se u urbane sredine i doselili, kao
primitivne i nekulturne. Ovo se može smatrati za posledicu prevashodno promena
u materijalnom položaju onih koji se smatraju za “došljake” usled čega srednja
klasa teži naglašavanju svog kulturnog kapitala da bi nadomestila gubitak
dominantne pozicije u posedovanju ekonomskog. I pored specifičnih
karakteristika srpskog orijentalizma uticaj simboličke hijerarhije Evrope je
očigledan. Korišćenje prevashodno poznavanja kulturnih sadržaja koji dolaze iz
inostranstva kao sredstva distinkcije se može smatrati za jasan vid vrednovanja
inostranih, evopskih, sadržaja kao neupitno vrednih.
Zaključak
Kao
zaključnu reč voleo bih da naglasim nužnost dopune različitih vidova
proučavanja, kako klasnih položaja, tako i položaja celokupne naše zemlje
proučavanjima simboličkih praksi. Simboličke prakse možemo videti kao prakse
označavanja, klasifikovanja i smeštanja objekata i praksi na hijerarhijske
lestvice. Ovim praksama klasna pripadnost se prelama kroz kulturnu i svakodnevnu
sferu, prodiraući u živote pojedinaca i time reprodukujući sebe. Sa druge
strane postsocijalistička transformacija koja je popularna tema u srpskoj
društvenoj nauci ostavlja specifične posledice na ovu sferu i stvara sasvim
određenu varijantu simboličkog poretka u srpskom društvu. Ove prakse se manje
il više uvek tiču formiranja “drugog” i određivanja identiteta sopstvene grupe
odnosu na tog “drugog”. Značaj proučavanja ovakvih praksi je suštinski u
spoznaju načina na koji društvene grupe grade sliku o samima sebi, a ta slika
ima, kako svoje uzroke u materijalnoj sferi, tako i svoje posledice po delanje
aktera. Saidovim rečima: “Zadatak kritičkog naučnika nije u tome da razdvaja
jednu bitku od druge, nego da ih poveže, uprkos nadmoćnoj materijalnosti one prve
i prividno spiritualnih rafinmana ove potonje. Moj način da to učinim bio je da
pokažem da razvoj i održavanje svake kulture zahteva postojanje drugog,
različitog i kompetitivnog, alter ego-a. Konstrukcija identiteta... podrazumeva
konstrukciju suprotnosti i „drugosti“ , čija je aktuelnosti uvek predmet
neprestane interpretacije i reinterpretacije njihovih razlika u odnosu na
„nas“. Svako doba i svako društvo nanovo stvara svoje „Druge“. Daleko od toga
da bude statičan, vlastiti identitet ili identitet „drugoga“ dugotrajan je
istorijski, socijalni, intelektualni i politički proces, koji se odigrava kao
utakmica koja uključuje pojedince i institucije u svim društvima.“ (Said 2008:
440)
Literatura:
1.
Burdije,
Pjer. 2013. Distinkcija: društvena
kritika suda. Podgorica: CID
2.
Said, Edvard. 2008. Orijentalizam. Beograd: Biblioteka XX vek
3.
Jansen,
Stef. 2005. Antinacionalizam: Etnografija
otpora u Beogradu i Zagrebu. Beograd: Biblioteka XX vek
4.
Jansen,
Stef. 2009. In memoriam: Crveni pasoš, u: Đerić, Gordana (ur.). Pamćenje i nostalgija. Beograd: Filip
Višnjić
5.
Spasić,
Ivana. 2013. Kultura na delu: Društvena
transformacija Srbije iz burdijeovske perspektive. Beograd:
Fabrika knjiga
6. Gramši, Antonio. 2008. Hegemonija, intelektualci, država,
u: Đorđević, Jelena (ur.) Studije
Kulture. Beograd: Službeni Glasnik
7. Bakić-Hayden, Milica. 2006. Varijacije na temu “Balkan”. Beograd: Institut za
filozofiju i društvenu teroriju: “Filip Višnjić”
8. Žižek, Slavoj. 1995. The Spectre of Ideology, u:
Žižek, Slavoj (ur.). Mapping Ideology. London:
Verso Books
9.
А.
Gunder, Frank. 1966. The Development of Underdevelopmnent, Monthly
Review Press, Vol. 18, No. 4: 17-31
10.
Volerstin, Imanuel. 2012. Moderni Svetski Sistem: prvi tom. Podgorica:
CID
11. Fuko, Mišel. 2007. Poredak
Diskursa. Loznica: Karpos
12. Todorova,
Marija. 1999. Imaginarni Balkan. Beograd:
Biblioteka XX vek
13. Jović, Dejan. 2003. Jugoslavija
- država koja je odumrla. Beograd: Samizdat B92
14. Bakić,
Jovo. 2011. Jugoslavija. Beograd:
Službeni glasnik