Autor: Milutin Raković
Uvod
Istorija džeza u Danskoj počinje još od ranih
godina dvadesetog veka i traje sve do danas. Danska, a naročito Kopenhagen, je
jedan od najvećih evropskih centara džeza koji je tokom dvadesetog veka
ugošćavao neke od najvećih imena američke džez muzičke scene. Danas se,
međutim, razvio poseban oblik „danskog džeza“ koji ima svoje prepoznatljive
odlike i distinktivan stil. Kao takav, danski džez ima i značajnu ulogu u
formiranju i održavanju posebnog kulturnog i nacionalnog danskog identiteta u
kontekstu sve veće globalizacije i procesa utapanja pojedinačnih identiteta u
nad-nacionalne entitete.
U ovom radu ćemo najpre prikazati razvoj džeza u
Danskoj i formiranje njegovih sprecifičnih i prepoznatljivih elemenata. Nakon
toga, fokus rada će biti usmeren na dublje implikacije državno konstruisane
kulturne politike koja ima ključan uticaj na jačanje nacionalnog i kulturnog
identiteta Danske.
Počeci i istorijski razvoj
Danska je relativno rano bila izložena džezu
zahvaljujući Kopenhagenu kao velikoj luci i granici sa Nemačkom koji su
olakšavali internacionalnu razmenu (Washburne, 2010: 127). Zbog toga je već
kasnih dvadesetih godina dvadesetog veka, danski gradovi su postali redovna
destinacija za ture velikih američkih džez bendova. Ovi američki džez bendovi i
muzičari su otelovljavali i reprezentovali „urbanu modernost i egzotičnu
’drugost’“ (Washburne, 2010: 127), naročito s obzirom na to da su ti muzičari
bili afro-američkog porekla. Jedan od prvih bendova koji su ostavili veliki
uticaj na dansku džez scenu bio je bend Egberta E. Tompsona. Iako ne bez
kontroverzi oličenih u određenim rasističkim kritikama i lobiranju protiv
produženog boravka ovog benda u Danskoj koji su rezultirali različitim
stategijama kako bi se zaobišlo protekcionističko zakonodavstvo (npr. upotreba
izraza „variety act“ umesto „music group“), Tompsonov bend je ipak oslikavao
internacionalnu orijentaciju džeza u Danskoj koja je bila dokaz džeza kao
globalnog muzičkog feneomena (Washburne, 2010: 129).
Ovaj prvi talas džeza je praćen celom generacijom
danskih muzičara koji su uglavnom imitirali američke performanse, mada su
takođe postavili temelje za razvoj jedinstvenog danskog džeza. Uprkos značajnom
uticaju američkog džeza i internacionalnoj orijentaciji, od samog početaka je
ova muzika bila lokalno označena, interpretirana i izvođena na način koji je
često bio u značajnom kontrastu sa izvođenjem džeza u Americi (Washburne, 2010:
127). Takođe se navodi da su od samih početaka uživo džez nastupa, bile na delu
vladine politike i kulturne pristrasnosti koje su regulisale različite aspekte
ovih izvođenja. Na taj način su uzajamno dejstvo stranih i lokalnih činova i
set vladinih regulacija koji su kontrolisali ishod te razmene, uticali na zvuk
džeza u Danskoj (Washburne, 2010: 129).
Već od tridesetih i četrdesetih godina dvadesetog veka su vidni napori
da se lolakizuje i nacionalizuje džez koji su ostvarivani uvođenjem narodnih
ili lokalnih muzičkih tradicija i praksi. Međutim, tokom Drugog svetskog rata u
zemljama poput Danske koje su bile pod nacističkom okupacijom, bila su primetna
dva simultana trenda – jedan koji je pospešivao nativizaciju džeza, a drugi
koji je džez video kao američku muziku koja simbolizuje slobodu, demokratiju i
individualizam i zbog toga predstavljao način političkog otpora nacističkom
režimu (Washburne, 2010: 130). Zbog toga je uprkos zabrani uvoza američkih
ploča tokom okupacije, džez cvetao u krugovima disidenta koji su ga
doživljavali kao „protestnu muziku“ (Medbøe, 2015).
Ove rane godine se često nazivaju „zlatno doba
danskog džeza“ koje se završava u godinama posle Drugog svetskog rata. To
zlatno doba je često poistovećeno sa uticajnim klubom Café Montmartre (kasnije
nazvan Jazzhus Montmartre) koji je služio kao središte razmene između američkih
i danskih muzičara. Uspeh Montmartea je podstaknuo Ministarsvo kulture da uvidi
koristi koje ima za lokalnu kulturu, pa je tada počelo držvano subvencionisanje
džez klubova koje traje sve do danas (Washburne, 2010: 131). Takođe, uticaj
nije bio jednosmeran, već su i američki muzičari imali dosta koristi od ovog
kluba koji je postao važno mesto eksperimentisanja i kulturne razmene. Osim
toga, klub je takođe bio podržan i od šire skandinavske džez zajednice, što je
bilo primetno u dovođenju švedskog pijaniste Jana Jahansona koji je bio jedan
od pionira nativizacije džeza kroz uvođenje narodnih, folk elemenata (Washburne,
2010: 132).
Evropski kontekst
Pre nego što pređemo na oblikovanje posebnog
danskog džeza i njegovu upotrebu u kulturnoj politici, važno je ukazati na širi
evropski kontekst koji je takođe uticao na ove procese. Naime, nove
manifestacije izražavanja džeza su se tokom osamdesetih godina dvadesetog veka
specifično označavale kao „evropski džez“ koji se dalje razlagao na više
lokalizovane i nacionalizovane „politike džeza“ i koji je stajao u opoziciji sa
„američkim džezom“ (Washburne, 2010: 124). Postoji više razloga za ovakvo
situaciono pozicioniranje i diskurzivne proizvodnje nacionalnih imaginacija, a
jedan od glavnih je politička, ekonomska i kulturna transformacija evropskog
pejzaža u godinama nakon Hladnog rata. Zbog toga se geografska odrednica ispred
termina džez ne smata samo obeležjem stilskih i zvučnih razlika, već se odnosi
i na druge složene kulturne sile koje su na delu (Washburne, 2010: 124). Brojne
kulturne politike i novoosnovane organizacije su promovisale lokalne džez scene
i umetnike, od koji je najvažnija Evropska džez mreža (eng. European Jazz
Network ili EJN) koja je okupljala dvadeset evropskih zemalja. Napori Evropske
džez mreže su uglavnom bili usmereni ka umanjivanju posleratne američke
hegemonije i u ekonomskom i u kulutrnom smislu koja je uspostavljena u godinama
Hladnog rata putem Maršalovog plana (Washburne, 2010: 125). Da bi povratila
svoju ulogu u predstavljanju zapadne kulture i postavila se kao moćan centar
umetničke produkcije, Evropa je prisvajala određene muzičke forme, tačnije
džez, koji je dugo bio poistovećivan sa američkim kulturnim kapitalom (Washburne,
2010: 125). Jedan od indikatora ovih prisvajanja je dodela nagrade Jazzpar
prize, kao jedne od vodećih nagrada u svetu džeza, koja je poslednjih godina
sve više dodeljivana evropskim zemljama koje su predstavljene kao značajni
centri proizvodnje džeza (Washburne, 2010: 126).
Oblikovanje „danskog džeza“
Pored uopštenog uticaja američkog džeza, na
oblikovanje jedinstvenog identiteta danskog džeza veliki uticaj je imao tzv.
„Nordic tone“ koji je bio karakterističan za Skandinaviju. Nordic tone je bio
prvi glavni globalni „fusion“ džez izvan granica Sjedinjenih Američkih Država (Cooke,
2010: 241). Za Nordic tone se smatra da na zvučnom predstavlja i reflektuje
suštinske kvalitete nordijske kulture kao što su hladnoća i uzdržanost povezani
sa dramatičnim predelima i oštrom klimom, bogati paganski mitovi i rituali i
bogata tradicija narodnih pesama. Iako je ovo više široko rasprostranjena
popularna predstava kulturnih razlika,
ona je iskorišćena u naporima da se nativizuje nordijski džez (Washburne, 2010:
137). Jan Garbarek je jedan od najuticajnijih i internacionalno poznatih
muzičara koji je među prvim počeo da razvija upliv folk muzike 1972. u albumu Triptykon, a kasnije 1990. u albumu I Took Up the Runes. Ono što je takođe
veoma značajno za Garbareka, jeste i donekle provokativni diskurs u kom on
potpuno odbacuje upotrebu etikete džeza, već na svoju muziku referira kao na “Norwegian
music“, iako je u njegov performans duboko ukorenjen u džez tradiciji (Washburne,
2010: 138). Garbarek je sa jedne strane doprineo ponovnom otkrivanju i popularizaciji
mnogih lokalnih tradicija, a sa druge, otvorio prostor za jedinstven nordijski
uticaj u izražavanju džeza, i ovaj svoj pristup je u Dansku doneo još
sedamdesetih godina dvadesetog veka sarađujući sa mnogim danskim muzičarima (Washburne,
2010: 138).
Eksperimentisanje sa inkorporacijom lokalne narodne
muzike u džez se pokazalo veoma uticajnim za pojavu i konstruisanje posebnog
„danskog džeza“ i jedni od najznačajnijih danskih muzičara kod kojih se
oslikavao uticaj Nordic tone-a su bili saksofonista Hans Ulrik i perkusionistkinja
Merilin Mazur (Washburne, 2010: 138). Rej Pits, američki džez muzičar koji je
živeo i radio Danskoj, je tvrdio da asimilacija džeza kao strane (američke)
muzičke forme nije lak proces i da je usled toga nordijski zvuk upotrebljiva
alternativa čija je estetika determinisana političkom klimom (Washburne, 2010: 140).
Zbog toga je značajan Garbarekov diskurs koji stavlja naglasak na kulturne
razlike i dinstancu od američkog džeza, jer bi se u protivnom isticanje
sličnosti pokazalo kao kontraproduktivno za poduhvata stvaranja nacionalno
identifikovane i finansirane muzike (Washburne, 2010: 141).
Za razliku od drugih Skandinavskih zemalja, džez
u Danskoj je, pored preuzimanja Nordic tone-a, bio snažno obeležen uticajem
američkog zvuka što je bio rezultat boravka brojnih američkih muzičara u
Danskoj koji su blisko sarađivali sa lokalnim muzičarima, naročito u
„Montmartre godinama“ (rad već pomenutog Café Montmartre koji se vezuje za zlatno
doba danskog džeza i tesnu saradnju sa američkim muzičaraima). Mnogi danski
muzičari su imitirali i svoje lične stilove obrazovali po uzoru na američke
koji su tokom šezdesetih i sedamdesetih godina dvadesetog veka ređe dolazili (Washburne,
2010: 142-143). Međutim, devedesetih se menja klima i stvara se nova generacija
muzičara koji su obrazovani u Danskoj (na Rhythmic Music Conservatory ili RMC u
Kopenhagenu osnovanom 1986.) i koji su uvideli da se vladine subvencije bolje
dobijaju građenjem originalnog danskog stila (Washburne, 2010: 143). Tako se
devedesetih godina dvadesetog veka i na početku dvadeset prvog veka
minimalizuje (iako ne potpuno poriče) kultrni uticaj američkih muzičara koji su
popularizovali džez u ranijim godinama.
Ova originalnost ili autentičnost se zasniva na
pretpostavci da postoji nešto jedinstveno dansko u zvuku danskog džeza. Pored
Nordic tone-a i američkog uticaja, distinktivna odlika danskog džeza je hygge (danski „toplina“) kao kulturno
specifičan termin koji se odnosi na udobnost, prijatnost i zajednički način
bivstvovanja podupret jakim osećajem doma i porodice, termin koji je centralni
za dansku kulturu i pospešuje mala, intimna okupljanja koja služe konsturisanju
i održavanju društvenih mreža (Washburne, 2010: 145). Ovo znači da uplitanjem
elemenata danske kulture (u ovom slučaju hygge
načina života) koji oblikuju estetsku proizvodnju i izvođenje danskog džeza,
džez takođe postaje sredstvo kojim se doprinosti očuvanju hygee-a, a samim tim i danskog kulturnog identiteta. Takođe,
koncept hygge-a oslikava i suptilnije
kulturne razlike među različitim nordijskim izrazima džeza, s obzirom da je
pojam „kuće“ karakterističan i za druge skandinavske zemlje, ali ne u tolikoj
meri kao hygge u Danskoj (Washburne,
2010: 145-146). Tema „kuće“ se koristila i na omotima CD-ova, od kojih je
najpoznatiji alnum Duo danskog
basisite Nilsa Heninga Ersteda Pedersena i američkog pijaniste Kenija Drua. Dakle,
hygge džez, zajedno sa Nordic
tone-om, su imali značaju ulogu u pripisivanju kulturno specifičnih odlika
danskom džezu i u stvaranju prostora za danski doprinos džezu u celini.
Upotreba džeza u kulturnoj politici Danske i
jačanje kulturnog identiteta
Na početku dvadeset prvog veka džez u Danskoj je visoko
regulisan i kontrolisan od strane vlade, pa i Rej Pits trenutno stanje danske
džez scene opisuje kao politički determinisanu kulturnu oblast na koju utiču i
nacionalni ekonomski uslovi (Washburne, 2010: 133). Dominacija vladine uloge u
džez zajednici se više ogleda u velikom broju donacija i finansijskih šema
dostupnih danskim muzičarima kao i u različitim nagradama poznatim muzičarima
dodeljivanim iz Danskog državnog umetničkog fonda (Danish State Arts Fund). Da
bi se uspostavio ovakav sistem finansiranja, država i kulturne institucije su
morali da stvore nove kulturne granice džeza, prikazujući ga ne kao nešto što
dolazi sa strane, već kao nešto njihovo, domaće i stoga vredno državne podrške,
u čemu je značajnu ulogu imalo prethodno
opisano formiranje jedinstvenog identiteta džeza. Taj projekat stvaranja novih
kulturnih granica je započet kasnih osamdesetih godina dvadesetog veka, kada su
ulagani napori da se konstuišu istorijski narativi i kanoni koji postavljaju
džez kao značajan deo danske istorije (Washburne, 2010: 133). Na primer,
izdavačka kuća Danish Music Export je od 1988. počela proizvodnju godišnje
kompilacije najboljih džez izdanja pod nazivom All That Jazz, dok je Danish Music Awards uspostavljena 1989. i
služio je kao način uspostavljanja savremenog kanona mnogih muzičkig žanrova
uključujući i džez (Washburne, 2010: 133-134). Pored toga, važne su i dve
antologije, prva The Danish Real Book: An
Anthology of Contemporary Danish Jazz izdata 1991. i druga Jazz in Danish izdata 2002. Cilj prve
antologije (koja je urađena po uzoru na američke The Real Books) je bio da uspostavi osnovu kompozicija danskih
kompozitora koja bi mogla služiti kao novi set standarda posebno za džez
tradiciju u Danskoj (Washburne, 2010: 135).
U skorije vreme su desno orijentisani političari inicirali
napore da se definišu najbolja danska kulutrna dostignuća kako bi se utvrdilo
mesto danske („danish space“) u okviru globalne ekonomske i kulturne sfere, a
sve to u kontekstu rastućih tenzija usled imigracija unutar Danske i promena
ekonomske i kulturne klime koja je nastala sa uvođenjem pravila Evropske unije
(Washburne, 2010: 135). Rezultat ovih napora je publikacija Kulturkanon, objavljena 2006. koja
navodi najbolje od danske umetnosti, književnosi, muzike, arhitekture i filma. Za
razliku od prethodnih primera, dakle Danish Music Export, Danish Music
Awards, The Danish Real Book i Jazz
in Danish koji prikazuju savremena dostignuća, Kulturkanon je dokumentovao ona istorijska (Washburne, 2010: 135).
Cilj ove publikacije, kako da je odredio ministar kulture, je da Dancima pruži
uvid u to ko su i da informacije o kulturnoj istoriji čiji su deo (Washburne,
2010: 135). Što se tiče džeza, ovde je navedena kompilacija Dansk guldalderjazz (eng. The Golden Age of Danish Jazz) koja je
uključivala najbolja džez izvođenja iz tridesetih, četrdesetih i pedesetih
godina. Ono što je zanimljivo je da su, između ostalih, navedeni i violinista Svend
Asmussen i trubač Palle Mikkelborg koji pripadaju generaciji danskih muzičara
koja je svoj stil oblikovala imitirajući američke muzičare (tako su na primer,
Mikkelborga zvali „danski Miles Davis“) i kada, kao i tokom celog „zlatnog
doba“ bio najveći uticaj američkog džeza. Ovakvim pozicioniranjem džeza kao
fundamentalnog dela danske kulturne istorije, džez se prisvaja i prikazuje kao
jedno od kulturnih ostignuća Danske u dvadesetom veku (Washburne, 2010: 135),
čime se poriče uticaj Amerike i američkih džez muzičara i oblikuje poseban
danski kulturni identitet, a džez u Danskoj se reafirmiše kao različit u odnosu
na američki.
Osim ovih unutrašnjih napora, značaj deo
kanonizacije kulturne istorije je predstavljalo i „pakovanje“ džeza za izvoz, s
obzirom da je izvoz kulturnih poizvoda imao značajnu ulogu u diplomatskim
diskursima. Ovde je veoma značajno da su na omotima cd-ova pripremljenih za
izvoz bile slike dizajna myre (eng.
ant) stolica poznatog danskog dizajnera Arnea Jacobsona, što je sa jedne strane
trebalo da pokaže da je danski džez u rangu sa internacionalno poznatim danskim
dizajnovima, a sa druge da naglasi vezu džeza sa intimnim prostorima danske
kulture (hygee džez) s obzirom da su
ove stolice bile česte u kućama u Danskoj (Washburne, 2010: 149). Kako bi se
pospešio ovaj izvoz, osnovana je Danska džez federacija (Dansk Jazz Forbund) u
okviru Ministarstva kulture koja je služila za finansiranje danskih džez
muzičara i njihova izvođenja u inostranstvu (Washburne, 2010: 150).
Zaključak
Na osnovu svega rečenog, možemo zaključiti da
jedan kulturni fenomen, u našem slučaju džez, može imati mnogo dublje
implikacije i veliki značaj u konstruisanju kulturne politike koja ima veliki
uticaj na formiranje nacionalnog i kulturnog identiteta.
Džez, iako izvorno isključivo fenomen Sjedinjenih
Američkih Država, usled određenih društvenih kriza i u određenom
socio-ekonomskom i političkom kontekstu se može inkorporirati u domaću kulturu
i sam postati značajan deo nacionalne tradicije. U tom procesu veliku ulogu ima
država koja alokacijom resursa može da usmerava, diktira i oblikuje kulturu i
kulturnu potrošnju.
Literatura
Cooke, Mervyn. 2010. The Cambridge Companion to Jazz (Cambridge Companions to Music). Cambridge:
Cambridge University Press.
Medbøe, Haftor. 2015. „The compass of Nordic
tone: jazz from Scandinavia“. Nordic
Research Network 2015, 18 - 19 February 2015, University of Edinburgh,
Edinburgh UK.
Washburne, Christopher. 2010. „Jazz Re‐Bordered: Cultural Policy in Danish Jazz“. Jazz Perspectives 4 (2): 121-155.